Διαχείριση θυμού και επιθετικότητας σε άτομα με αυτισμό

Στο προηγούμενο άρθρο μου με τίτλο «Η πανδημία επιδείνωσε το αίσθημα του θυμού» που φιλοξενήθηκε εδώ πριν λίγες εβδομάδες, αναφέρθηκα στα αίτια γέννησης και στις μορφές εκδήλωσης του συναισθήματος του Θυμού, ενός συναισθήματος άρρητα συνδεδεμένου με τις σημερινές σημαντικές κρίσεις (όπως π.χ. η πανδημία Covid-19 η οποία τείνει να πάρει πλέον την μορφή ενδημικής νόσου) αλλά και πολιτικού περιεχομένου κρίσεις (όπως ο  πόλεμος στην Ουκρανία) που βιώσαμε και βιώνουμε όλοι μας.

Στο σημερινό μου σημείωμα θα παρουσιάσω τις τεχνικές ελέγχου θυμού, επιθετικότητας και κρίσεων για τον καθένα και την καθεμιά μας, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στα άτομα με αυτισμό, στην ειδική αυτή πληθυσμιακή ομάδα με την οποία ασχολούμαι επαγγελματικά πάρα πολλά χρόνια και ορμώμενη από το γεγονός ότι στις 2 Απριλίου γιορτάσαμε και φέτος την παγκόσμια ημέρα ενημέρωσης για τον αυτισμό.

Μια ψυχολογική κρίση συμβαίνει όταν ένα στρεσσογόνο γεγονός ζωής διαταράσσει την ικανότητά μας να ανταπεξέλθουμε ικανοποιητικά σε κάποιο πρόβλημα ή κάποια πρόκληση. Υπάρχουν διάφορες κρίσεις όπως οι περιστασιακές, οι αναπτυξιακές, οι υπαρξιακές και οι  περιβαλλοντικές.

Οι κρίσεις απαιτούν την παρέμβαση του ειδικού ψυχολόγου. Αυτή η παρέμβαση στην κρίση ορίζεται ως η παροχή επείγουσας ψυχολογικής βοήθειας σε θύματα κρίσης, έτσι ώστε να διευκολυνθεί η επιστροφή του ατόμου σε ένα ικανοποιητικό επίπεδο λειτουργικότητας και να εμποδιστεί ή να μειωθεί η πιθανή αρνητική επίδραση του ψυχολογικού τραύματος.

Ο αυτισμός είναι μια διαταραχή ανάπτυξης του νευρικού συστήματος, που χαρακτηρίζεται από μειωμένη κοινωνική αλληλεπίδραση και επικοινωνία, καθώς και την περιορισμένη σε ευρύτητα και επαναλαμβανόμενη συμπεριφορά.

Τα κύρια χαρακτηριστικά του αυτισμού περιλαμβάνουν: αισθητηριακές ικανότητες υπερευαίσθητες, περιορισμένο λεξιλόγιο, συναισθηματικές δυσκολίες, διαταραχή σύνδεσης συναισθήματος με αντίληψη, απρόσφορος τρόπος έκφρασης, έντονο στρες, αυτιστική απομόνωση, ανάγκη του σταθερού-αμετακίνητου, στερεοτυπίες των κινήσεων, διαταραχές του λόγου, νοητική υστέρηση.

Στις περιπτώσεις ατόμων με αυτισμό η ανεπιθύμητη συμπεριφορά εκδηλώνεται συνήθως, όπως σε όλα τα παιδιά χτυπώντας, φωνάζοντας, κλωτσώντας, δαγκώνοντας, κλαίγοντας, καταστρέφοντας. Η επιθετικότητα του ατόμου μπορεί να είναι είτε προς κάποιο άλλο άτομο, είτε προς αντικείμενα στο υπάρχον περιβάλλον, είτε προς τον εαυτό του καταλήγοντας σε αυτοτραυματισμό και μπορεί να πάρει τη μορφή σωματικής ή/και λεκτικής βίας. Αποτέλεσμα της επιθετικής συμπεριφοράς, τουλάχιστον σε γονείς και φροντιστές, είναι αισθήματα οργής, απογοήτευσης, ματαίωσης και ντροπής. Η επιθετική συμπεριφορά εκδηλώνεται τόσο σε οικεία περιβάλλοντα, όσο και σε νέα περιβάλλοντα ή και σε δημόσιους χώρους.

Για τα άτομα με αυτισμό βασική αιτία της επιθετικής συμπεριφοράς είναι η δυσκολία στην επικοινωνία. Καθώς και οι δεκτικές και οι εκφραστικές γλωσσικές ικανότητες των ατόμων με αυτισμό, είναι περιορισμένες (τις περισσότερες τουλάχιστον φορές), τα προβλήματα που απορρέουν από αυτές, μπορούν να προκαλέσουν ανά πάσα στιγμή και ώρα, μία ανεπιθύμητη συμπεριφορά.

Εκτός, όμως, της επικοινωνίας και της έκφρασης, ένα ξέσπασμα μπορεί να προκληθεί και από περιβαλλοντικούς παράγοντες. Η αλλαγή της ρουτίνας και οι αλλαγές στο περιβάλλον του σπιτιού ή του σχολείου είναι συνήθως στοιχεία που ένα άτομο με αυτισμό δύσκολα μπορεί να διαχειρισθεί. Άλλα αίτια μπορεί να είναι μία πιθανή τροφική αλλεργία, η οποία θα προκαλέσει και δυσφορία, κάποια νέα φαρμακευτική αγωγή, η υπερδιέγερση και ο υπερ-ενθουσιασμός (ή από την άλλη η υποτονικότητα) και φυσικά η ίδια η συμπεριφορά του γονέα ή του φροντιστή.

Το ξέσπασμα μπορεί να είναι εντελώς χειριστικό, ώστε το άτομο να μπορέσει να αποφύγει μία δουλειά ή μία δραστηριότητα που του έχει ανατεθεί και του είναι αδιάφορη ή δύσκολη. Τέλος, η προβληματική συμπεριφορά είναι πιθανό να αποσκοπεί στη λήψη αισθητηριακής ικανοποίησης, στη ρύθμιση του εσωτερικού επιπέδου διέγερσης, καθώς η εκδήλωση στερεοτυπικού τύπου αντιδράσεων παράγει αυτόματη ενίσχυση (ευχαρίστηση) στο άτομο με ΔΑΦ. Στις περισσότερες των παραπάνω περιπτώσεων, η δυσκολία στην επικοινωνία αποτελεί καθοριστικό παράγοντα.

Ερευνητικά και εμπειρικά δεδομένα και μαζί η διεθνής εξειδικευμένη βιβλιογραφία  προσφέρουν μια σειρά συγκεκριμένων τρόπων, μεθόδων και τεχνικών διαχείρισης του συναισθήματος του θυμού και της συμπεριφοράς επιθετικότητας σε άτομα με αυτισμό. Επιθυμώντας να κάνω περισσότερο χρηστικό το σημερινό μου άρθρο εφιστώ την προσοχή γονέων και κηδεμόνων ατόμων με αυτισμό, αλλά και συναδέλφων εκπαιδευτικών άλλων ειδικοτήτων να δώσουν ιδιαίτερη προσοχή στα ακόλουθα:

• Σε πρώτη φάση, προσπαθήστε να κρατήσετε την ψυχραιμία σας, ώστε να μπορέσετε ευκολότερα και γρηγορότερα να αξιολογήσετε την κατάσταση και να δράσετε άμεσα.
• Προστατέψτε τον εαυτό σας (αν η επίθεση είναι σωματική) και τους υπόλοιπους γύρω σας, και απομακρύνεται από τον άμεσο χώρο μικρότερα παιδιά. Φροντίστε παράλληλα για την σωματική ακεραιότητα του ίδιου του ατόμου, αν η επιθετική συμπεριφορά στρέφεται και προς τον εαυτό του (π.χ. χτύπημα του κεφαλιού με τα χέρια ή στον τοίχο κλπ). Απομακρύνετε από τον χωρο επικίνδυνα αντικείμενα. Προστατέψτε την περιουσία της σχολικής μονάδας όπως και τα προσωπικά σας αντικείμενά.
• Σε περιπτώσεις εκδήλωσης κρίσεων η ασφάλεια είναι το πιο σημαντικό ζήτημα. Βεβαιωθείτε ότι το άτομο δεν βάζει σε σωματικό κίνδυνο τον εαυτό του χτυπώντας το κεφάλι του ή άλλο μέρος του σώματος σε κάποια σκληρή ή τραχιά επιφάνεια (όπως το έδαφος ή στον τοίχο). Εάν αυτό είναι δυνατόν, μεταφέρετε το άτομο σε πιο ασφαλές μέρος.
• Ως διαχειριστές μιας κρίσης, όπως συνιστούν πολλοί εξειδεικευμένοι στο αντικείμενο συνάδελφοι με διεθνή βιβλιογραφική παρουσία, οφείλουμε να παραμείνουμε ήρεμοι σε όλη τη διάρκεια της έκρηξης θυμού που βιώνει το άτομο. Οι εκφράσεις του προσώπου μας είναι πολύ σημαντικές για το άτομο με αυτισμό, καθώς αυτό βιώνει συναισθήματα διαβάζοντας ότι μεταφέρει η γλώσσα του σώματός μας. Χρησιμοποιείστε, λοιπόν, ένα καθησυχαστικό και ήρεμο βλέμμα.
• Στη διάρκεια του ξεσπάσματος οργής το άτομο με αυτισμό δεν ακούει. Πείτε λοιπόν μόνο τις απολύτως απαραίτητες λέξεις. Κανείς δεν μπορεί να νουθετήσει ή να καθοδηγήσει λεκτικά ένα άτομο με ειδικές ανάγκες κατά τη διάρκεια μιας κρίσης. Το άτομο μπορεί όμως να ανταποκριθεί στις οπτικές ενδείξεις.
• Καθώς η επιθετικότητα εκφράζεται ανεξέλεγκτα από το άτομο με αυτισμό αποφεύγουμε να κάνουμε οτιδήποτε που θα μπορούσε να το διεγείρει ακόμη περισσότερο (π.χ. φωνές, απειλές, σωματική επαφή).
• Μιλάμε με ήρεμο τόνο και προσπαθούμε να βοηθήσουμε το άτομο με αυτισμό να επανέλθει σε κατάσταση πρότερης ηρεμίας και να του δείξουμε ότι είμαστε εκεί δίπλα του για ό,τι χρειαστεί.
• Σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να χρειαστεί να απομακρυνθούμε τελείως από το οπτικό του πεδίο, αν διαπιστώσουμε ότι επίκειται έκρηξη θυμού.
• Ως διαχειριστές της κρίσης οφείλουμε να μην εγείρουμε απαιτήσεις σε άτομο ήδη εκνευρισμένο, αλλά προσπαθούμε να παρέχουμε τρόπους για να χαλαρώσει, όταν αρχίζει να δείχνει νευρικό και ανήσυχο (μουσική, μαξιλάρια, μασάζ, χυμούς) και προσπαθούμε να διοχετεύσουμε την αυξημένη ενεργητικότητα του ατόμου σε “κοινωνικά αποδεκτές” διεξόδους (π.χ. καθημερινή φυσική άσκηση).

Κλείνω ελπίζοντας ότι τα παραπάνω θα αποδειχθούν χρήσιμα σε γονείς ατόμων με αυτισμό αλλά και σε συναδέλφους εκπαιδευτικούς άλλων γνωστικών αντικειμένων που είναι υπηρεσιακά ενταγμένοι σε Σχολικές Μονάδες Ειδικής Αγωγής και Εκπαίδευσης (Σ.Μ.Ε.Α.Ε.) ή και σε Σχολικές Μονάδες της Γενικής Παιδείας.

——————————————————————-

*Η Δρ. Αναστασία-Νατάσσα Πιπεροπούλου είναι Ψυχολόγος, τακτικό μέλος της Βρετανικής Ψυχολογικής Εταιρίας και εργάζεται ως Ψυχολόγος με οργανική θέση σε Σχολική Μονάδα Ειδικής Αγωγής και Εκπαίδευσης (Σ.Μ.Ε.Α.Ε.)