Fake news 2021: Παγκόσμια πανδημία παραπληροφόρησης

Η πανδημία μαίνεται σε όλον τον κόσμο, με τις νέες μεταλλάξεις να δημιουργούν ανησυχία και προβληματισμό στην επιστημονική κοινότητα και στις κυβερνήσεις. Είναι ένας Γολγοθάς για την ανθρωπότητα με απροσδιόριστο τέλος.

Θεωρίες συνωμοσίας έκαναν την εμφάνισή τους και μια παράλληλη πανδημία παραπληροφόρησης επιμόλυνε την αλήθεια και δυσχεραίνει την αντιμετώπισή της. Η μετέπειτα εμφάνιση των εμβολίων στάθηκε αφορμή για να ξεσπάσει νέο κύμα παραπληροφόρησης. Το στοίχημα για άλλη μια φορά είναι: θα κερδίσει η επιστήμη ή ο σκοταδισμός;

Ενδεικτικό είναι ότι, σύμφωνα με παγκόσμια μελέτη που πραγματοποιήθηκε σε 28 χώρες, πάνω από 3 στους 10 ανθρώπους πιστεύουν ότι μια ξένη ή άλλη δύναμη προκαλεί σκόπιμα την εξάπλωση του ιού της Covid-19 (ιστότοπος Ε.Ε.).

Τα χαμηλά ποσοστά αποδοχής εμβολίων δημιουργούν ιδιαίτερη ανησυχία. Τα στοιχεία που δημοσιεύθηκαν τον Ιανουάριο του 2021 από το Κέντρο Προγραμμάτων Επικοινωνίας Johns Hopkins δείχνουν ότι σε 23 χώρες μόνο το 63% των ερωτηθέντων αποδέχεται το εμβόλιο. Αυτό το ποσοστό είναι πολύ χαμηλότερο από την ελάχιστη εκτίμηση 75% που χρειάζεται, σύμφωνα με τους ειδικούς, σε ένα πληθυσμό για να φτάσει στην «ανοσία της αγέλης» και να μειωθεί η εξάπλωση (ιστότοπος ΠΟΥ).

Παραδείγματα ψεύτικων ειδήσεων

Fake news για τον κορονοϊό

Αντιεμβολιαστές

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας έχει ορίσει τη διστακτικότητα προς τα εμβόλια ως μια συμπεριφορά που οφείλεται σε διάφορους παράγοντες. Μεταξύ αυτών των παραγόντων είναι η έλλειψη εμπιστοσύνης στον εμβολιασμό ή στο ιατρικό προσωπικό, ο εφησυχασμός και η μη συνειδητοποίηση της ανάγκης προστασίας από λοιμώδη νοσήματα αλλά και παράγοντες ευκολίας και της μη συνειδητοποίησης του κινδύνου.

Οι άνθρωποι που αρνούνται τον εμβολιασμό έχουν διάφορες διαβαθμίσεις, μπορεί να έχουν απλά ενδοιασμούς ή να είναι ξεκάθαρα αρνητικοί, μπορεί να εναντιώνονται προς ένα εμβόλιο ή για το σύνολο των εμβολίων.

Στις βασικές κατηγορίες αντιδράσεων περιλαμβάνονται α) η αμφισβήτηση της ασφάλειας των εμβολίων, β) η αμφισβήτηση της αναγκαιότητας των εμβολίων και γ) η υποστήριξη της ελευθερίας της επιλογής.

Στην Ελλάδα οι αντιεμβολιαστές, δηλαδή κυρίως οι γονείς που δεν κάνουν εμβόλιο στα παιδιά τους, προ πανδημίας κινούνταν περίπου στο 10%. Σύμφωνα με έρευνα της Ελληνικής Παιδιατρικής εταιρείας το 2014, το 10% των γονέων ήταν προβληματισμένοι για την ασφάλεια των εμβολίων, ενώ υποστήριξαν ότι δεν εμπιστεύονται τις φαρμακευτικές. Ως αποτέλεσμα το διάστημα Μαΐου 2017 – Μαΐου 2018, στην Ελλάδα καταγράφηκαν, σύμφωνα με το ΚΕΕΛΠΝΟ, 3.016 κρούσματα ιλαράς.

Οι αρνητές

Το τελευταίο διάστημα έχουν δημιουργηθεί πολλές σελίδες στο Facebook όπου τα μέλη διαφωνούν με τον διαχωρισμό εμβολιασμένων και μη και τον υποχρεωτικό εμβολιασμό. Στις σελίδες αυτές το εμβόλιο αναφέρεται ως “μπόλι” και μπορεί να συναντήσει κανείς από “ψεκασμένους” συνωμοσιολόγους που κάνουν λόγο για τσιπάκια, αναφορές στον Άγιο Παΐσιο μέχρι εμβολιασμένους που επικαλούνται το δικαίωμα της ελεύθερης επιλογής. Πολλές από τις σελίδες που τα μέλη τους διαφωνούν με το εμβόλιο μάχονται -όπως δηλώνουν- “κατά της νέας τάξης πραγμάτων και κάθε ανθελληνικού μέσου”, ενώ προωθούν “την αφύπνιση των Ελλήνων”.

Το τσιπάκι του Γκέιτς

Ένα από τα πιο διαδεδομένα fake news αφορά το περίφημο «τσιπάκι» που εμφυτεύεται μαζί με το εμβόλιο. Η θεωρία συνωμοσίας γύρω από αυτό ισχυρίζεται ότι η πανδημία του κορωνοϊού αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου σχεδίου για την εμφύτευση μικροτσίπ με δυνατότητα εντοπισμού και παρακολούθησης των πολιτών. Υπαίτιος για το σχέδιο αυτό είναι ο συνιδρυτής της Microsoft Μπιλ Γκέιτς.

Ωστόσο, παρ’ όλο που κανένα στοιχείο δεν υποστηρίζει κάτι τέτοιο και παρά τη δημόσια διάψευση στο BBC από το Ίδρυμα Μπιλ και Μελίντα Γκέιτς, παραμένει από τις πιο διαδεδομένες θεωρίες συνωμοσίας. Δημοσκόπηση της YouGov σε 1.640 άτομα δείχνει ότι το 28% των Αμερικανών πιστεύουν πως ο Μπιλ Γκέιτς θέλει να χρησιμοποιήσει εμβόλια για να εμφυτεύσει μικροτσίπ σε ανθρώπους – με το ποσοστό να αυξάνεται στο 44% μεταξύ των Ρεπουμπλικανών.

Ο ιός μπορεί να μεταδοθεί μέσω δικτύων 5G

Ψευδείς ειδήσεις συνδέουν την υπερταχεία τεχνολογία του Διαδικτύου 5G με την εξάπλωση του κορωνοϊού και χωρίζονται σε δύο κυρίως ομάδες: α) Το 5G αποδυναμώνει το ανοσοποιητικό σύστημα, καθιστώντας μας πιο ευάλωτους στον κορωνοϊό και β) Ο ιός μπορεί να μεταδοθεί μέσω δικτύων 5G.

Ως προς το πρώτο, οι επιστήμονες πιστεύουν ότι το 5G δεν είναι αρκετά ισχυρό για να βλάψει τα κύτταρά μας ή να έχει αρνητική επίδραση στο ανοσοποιητικό μας σύστημα, κάτι που κάνει η κακή διατροφή ή η έλλειψη ύπνου.

Το δεύτερο είναι, φυσικά, αδύνατον. Ο κορωνοϊός μεταδίδεται με τον βήχα, το φτέρνισμα και τη στενή επαφή. Τα ηλεκτρομαγνητικά κύματα που βοηθούν στη μεταφορά του 5G είναι εντελώς διαφορετικά από τους ιούς και δεν υπάρχει περίπτωση να μεταδώσουν έναν ιό.

Το εμβόλιο θα σκοτώσει 700.000 ανθρώπους

Μια ψευδής είδηση που ξεκίνησε από ένα τουίτ στην Αγγλία ανέφερε πως “Ο Μπιλ Γκέιτς παραδέχεται ότι το εμβόλιο θα σκοτώσει αναμφίβολα 700.000 ανθρώπους” παραπέμποντας σε ένα βίντεο με τον ακροδεξιό συνωμοσιολόγο Άλεξ Τζόουνς. Το βίντεο, παρ’ όλο που ήταν ψευδές, είχε περισσότερα από 45.000 retweets και likes.

Ιδιαίτερα διαδεδομένο fake news σε σχέση με το εμβόλιο υποστηρίζει ότι επειδή χρησιμοποιεί mRNA προκαλεί ανοσοαπόκριση που θα αλλάξει το DNA των ανθρώπων. Επίσης αρνητές της μάσκας ισχυρίζονται ότι οι μάσκες ξυπνούν έναν αδρανή κορωνοϊό που ζει μέσα στα σώματα των ανθρώπων.

Η πανδημία είναι επινοημένη, μια φάρσα

Απίστευτες θεωρίες συνωμοσίας και fake news αφορούν την προέλευση, την αιτία της πανδημίας. Αμερικανοί, Ρώσοι και Κινέζοι συνωμοσιολόγοι μιλούν για βιολογικό πόλεμο και συνδέουν τον κορωνοϊό με βιολογικές επιθέσεις σε αντιπάλους τους.

Συντηρητικοί κύκλοι και πολιτικοί που πρόσκεινται στον πρώην Πρόεδρο της Αμερικής και την Alt Right διέδιδαν θεωρίες όπως ότι ο κορωνοϊός ήταν ένα πολιτικό σχέδιο που είχε ως στόχο να πλήξει τον Τραμπ ή ότι ήταν ένας ιός που μοιάζει με τη γρίπη, άρα δεν είναι σοβαρός.

Δημοφιλές βίντεο στην Ιταλία με πάνω από 700.000 προβολές στο Facebook υποστηρίζει ότι η πανδημία «έχει εφευρεθεί». Στο εν λόγω βίντεο ο Ιταλός ερευνητής με πτυχίο στη φαρμακολογία Stefano Montanari ισχυρίζεται ότι η επιδημία «θα συνεχίσει να είναι εντελώς επινοημένη» μέχρι να υπάρξει ένα εμβόλιο που «θα φέρει χρήματα και διαφθορά στις ήδη γεμάτες τσέπες ορισμένων»,καταλήγει μάλιστα ότι «Το εμβόλιο είναι το πιο επικίνδυνο για την υγεία: Πρόκειται για μια εντυπωσιακή φάρσα, αλλά πολύ επιτυχημένη».

Η χλωρίνη, το φάρμακο του Τραμπ

Μία από τις πιο επικίνδυνες διαδικτυακές φημολογίες, που διαδόθηκε ευρέως στις ΗΠΑ και αναπαρήχθη από φόρα αντιεμβολιαστών, ήταν ότι η κατάποση ενός επικίνδυνου καθαριστικού μπορεί να καταπολεμήσει ή και να προφυλάξει από την Covid-19.

Χαρακτηριστικές ήταν οι δηλώσεις του Ντ. Τραμπ όταν πρότεινε στους επιστήμονες να εξετάσουν το ενδεχόμενο θεραπείας ασθενών με κορωνοϊό με ενέσεις από απολυμαντικό, ενώ υποστήριξε και την ιδέα της έκθεσης ασθενών σε ηλιακή υπεριώδη ακτινοβολία.

Ο ΠΟΥ αναγκάστηκε να κυκλοφορήσει ανακοίνωση όπου απέτρεπε τους πολίτες να ψεκάζονται με χλωριούχα σκευάσματα ή να αλείφουν το σώμα τους με σησαμέλαιο και χλωροφόρμιο.

Προεδρικές εκλογές στις ΗΠΑ το 2016

Οι ψεύτικες ειδήσεις και η παραπληροφόρηση έγιναν μεγάλο θέμα κατά τη διάρκεια των εκλογών στις ΗΠΑ το 2016, με ψευδείς και παραπλανητικούς ισχυρισμούς σε όλο το πολιτικό φάσμα. Μια ανάλυση έδειξε ότι ένα μεγάλο ποσοστό ψεύτικων ειδήσεων που δημιουργήθηκαν στις εκλογές δημιουργήθηκαν από εφήβους στη Μακεδονία , οι οποίοι βρήκαν τις περισσότερες υπερκομματικές ιστορίες που δημιούργησαν, τόσο περισσότεροι άνθρωποι έκαναν κλικ και μοιράστηκαν, και τόσο περισσότερα χρήματα έβγαλαν ως αποτέλεσμα.

Βομβιστική επίθεση στον Μαραθώνιο της Βοστώνης

Μετά τον βομβαρδισμό του Μαραθωνίου της Βοστώνης το 2013, οι ψευδείς ισχυρισμοί ότι ο βομβαρδισμός ήταν ένα περίτεχνο τέχνασμα που σχεδίαζε η αμερικανική κυβέρνηση κυκλοφόρησαν στο διαδίκτυο. Έπειτα από πολλά τρομοκρατικά γεγονότα σε όλο τον κόσμο, οι θεωρίες συνωμοσίας είναι συχνά διαδεδομένες. Η αντίληψη ότι πρόκειται για επιχειρήσεις «ψεύτικης σημαίας» – δηλαδή, που πραγματοποιούνται από το κράτος ή από μια μυστική συμμαχία για να ρίξουν το φταίξιμο σε άλλους ή να παράσχουν κάλυψη για άλλες δραστηριότητες – είναι ένα κοινό τροπάριο.

Kim Jong-un-ο πιο σέξι άνδρας στη ζωή;

Το 2012, ο σατιρικός ιστότοπος The Onion δημοσίευσε ένα άρθρο που ισχυριζόταν ότι ο δικτάτορας της Βόρειας Κορέας Κιμ Γιονγκ Ουν είχε ψηφιστεί ως ο πιο σέξι άνδρας στη ζωή, δηλώνοντας ότι “ο καρδιοκατακτητής της φυλής της Πιονγκγιάνγκ είναι το όνειρο κάθε γυναίκας”. Σε ένα παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο η σάτιρα μπορεί μερικές φορές να παρεξηγηθεί σε πολιτισμούς, δημοσιεύσεις στην Κίνα – συμπεριλαμβανομένης της διαδικτυακής έκδοσης της κινεζικής εφημερίδας Κομμουνιστικό Κόμμα – ανέφεραν τον ισχυρισμό σαν να ήταν αληθινός.

Ιστορική αναδρομή των fake news

Ένας γρήγορος έλεγχος σε οποιοδήποτε λεξικό θα μας διαφωτίσει σχετικά με το τι ορίζουμε ως ‘fake news’. Τα fake news είναι ψεύτικες, αρκετές φορές εντυπωσιακές πληροφορίες που διαδίδονται με αμφίεση πραγματικής είδησης. Ωστόσο υπάρχουν διαφορετικές οπτικές πάνω στο πως ορίζουμε τι είναι μια ψεύτικη είδηση.

Η έκθεση της Ομάδας Εμπειρογνωμώνων που συνέστησε η Κομισιόν για τα fake news προτιμάει τη χρήση του όρου «παραπληροφόρηση» την οποία ορίζει ως εξής: «Ψευδείς, ανακριβείς ή παραπλανητικές πληροφορίες που κατασκευάζονται, παρουσιάζονται και προωθούνται με σκοπό το κέρδος ή για να ζημιώσουν το κοινό συμφέρον» (Directorate-General for Communication Networks, Content and Technology, 2018). Σημαντική επίσης είναι η διάκριση μεταξύ ψευδών και ψευδεπίγραφων ειδήσεων την οποία υπογράμμισε ο καθηγητής Γ. Πλειός σε συνέντευξη του στην ‘Αυγή’:

Υπάρχουν δύο ειδών σκόπιμες παραποιήσεις. Αυτές που κατασκευάζουν ένα γεγονός χωρίς να υπάρχει. Η πρώτη είναι οι ψευδείς ειδήσεις (false news) που διώκονται και από τον νόμο σε πολλές χώρες. Η δεύτερη κατηγορία ειδήσεων είναι αυτή στην οποία έχουν «πειραχτεί» κάποιες παράμετροι, όπως ο χρόνος του γεγονότος, ο χώρος (π.χ. η γνωστή φωτογραφία του κορμοράνου), οι πρωταγωνιστές (π.χ. όπως στις γνωστές «σταλινικές» φωτογραφίες ή άλλες από το Ιράκ), η αλλαγή κάποιων ιδιοτήτων (όπως της φερόμενης ως εκφωνήτριας ειδήσεων στα αγγλικά στην ΕΡΤ φέρουσα την ισλαμική μαντίλα) κ.ά. Και στις δύο περιπτώσεις η παραποίηση είναι προϊόν προκαταλήψεων ή αποσκοπεί να τις διατηρήσει μέσω των ειδήσεων, παραβιάζοντας τη λογική των γεγονότων (Νταρζάνου 2018).

Ωστόσο, ο γενικός ορισμός των fake news δημιουργεί εύλογες απορίες για το κατά πόσο είναι ένα καινούριο φαινόμενο, το οποίο ήρθε στην επιφάνεια το 2016, καθώς ιστορικά υπάρχουν πολλές καταγεγραμμένες περιπτώσεις όπου τα ΜΜΕ είτε συνειδητά είτε όχι συμμετείχαν στην διασπορά ψεύτικων ειδήσεων.

Οι πρώτες αναφορές ψεύτικων ειδήσεων στις εφημερίδες ξεκινούν την δεκαετία του 1890, ενώ το 1903 η Clarksburg Daily Telegram στην πολιτεία της Δυτικής Βιρτζίνια έστησε μια παγίδα σε αντίπαλη της εφημερίδα που έκλεβε τις ιστορίες της γράφοντας μια ψεύτικη είδηση για τον υποτιθέμενο πυροβολισμό ενός μεταλλωρύχου μετά από έναν διαπληκτισμό για έναν σκύλο. Το επώνυμο του μεταλλωρύχου ήταν Swenekafew, και πρόκειται για έναν έξυπνο αναγραμματισμό της φράσης ‘We fake news’, ή στα Ελληνικά ‘πλαστογραφούμε ειδήσεις’. Εάν ταξιδέψουμε ακόμη πιο μακριά στο παρελθόν θα βρούμε γνωστές υποθέσεις ψεύτικων ειδήσεων καθ’ όλη την διάρκεια του 19ου αλλά και του 18ου αιώνα.

Το 1835 η Sun της Νέας Υόρκης αποφασίζει να εκδώσει μια σειρά άρθρων τα οποία ισχυρίζονται ότι ο Σερ Τζον Χέρσελ, από τους γνωστότερους αστρονόμους της εποχής ανακάλυψε ζωή στο φεγγάρι χρησιμοποιώντας ένα ισχυρό τηλεσκόπιο που του επέτρεψε να δει την επιφάνεια της σελήνης. Τα άρθρα για αρκετές εβδομάδες περιέγραφαν ανθρωπόμορφα πλάσματα με χαρακτηριστικά νυχτερίδας και τον τρόπο ζωής τους.

Η εφημερίδα φυσικά γνώριζε ότι η ιστορία δεν είχε βάσει στην πραγματικότητα αλλά επέλεξε να την εκδώσει ούτως ή άλλως, συνοδεύοντας την μάλιστα με σκίτσα των ‘ανακαλύψεων’. Οι πωλήσεις της εφημερίδας διπλασιάστηκαν κατά την διάρκεια αυτών των εβδομάδων, σπάζοντας κάθε ρεκόρ πωλήσεων. Και αυτή η ιστορία μας αποκαλύπτει την κύρια κινητήρια δύναμη πίσω από την διασπορά ψευδών ειδήσεων, το χρήμα.

Το 2016 ως σημείο τομής: Η εποχή της ‘μετα-αλήθειας’

Η προηγούμενη παράγραφος ανέδειξε ότι η διασπορά ψέματος σε έντυπη μορφή είναι τόσο παλιά όσο και η ίδια η εκτύπωση. Επομένως, δημιουργείται η απορία για ποιον λόγο τα fake news μπήκαν τόσο δυναμικά στην καθημερινότητα μας το 2016 και κατά πόσο έχουμε να κάνουμε με μια καινούρια κατάσταση. Το πρόσωπο που σε μεγάλο βαθμό «ευθύνεται» για αυτή την εξέλιξη είναι ο Πρόεδρος των Η.Π.Α. Ντόναλντ Τραμπ ο οποίος χρησιμοποίησε τον όρο κατά κόρον τόσο κατά την διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας όσο και μετά την εκλογή του.

Φυσικά πίσω και πέρα από την πολιτική χρήση του όρου και την ένταξη του στην καθημερινότητά μας κρύβονται πραγματικά γεγονότα τα οποία έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην έκβαση των εκλογικών αναμετρήσεων του 2016 τόσο στην Αμερική όσο και στην Βρετανία, στα οποία καταλυτικός παράγοντας υπήρξαν οι νέες τεχνολογίες επικοινωνίας με τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης στην προμετωπίδα τους. Οι πλέον χαρακτηριστικές περιπτώσεις διασποράς ψευδών ειδήσεων που παράλληλα καταδεικνύουν τις πολιτικές επιπτώσεις του φαινομένου ήταν το ‘εργοστάσιο’ παραγωγής fake news στη Βόρεια Μακεδονία, και η εμπλοκή των λεγόμενων ‘bot’ στο Βρετανικό δημοψήφισμα.

Στην περίπτωση των Αμερικανικών εκλογών του 2016 μια από τις υποθέσεις που προβλημάτισαν για τον πολιτικό και επικοινωνιακό ρόλο των ΜΚΔ ήταν η αποκάλυψη ενός «εργοστασίου» ψευδών ειδήσεων στην πόλη Βέλες της Βόρειας Μακεδονίας. Αυτό που συνέβη ήταν ότι μια παρέα εφήβων από την γειτονική χώρα ξεκίνησε να γράφει άρθρα με ψεύτικες ειδήσεις οι οποίες κατά κύριο λόγο αφορούσαν την Χίλαρι Κλίντον, τα οποία είχαν τόση μεγάλη απήχηση και έφεραν τόσο μεγάλη επισκεψιμότητα στις σελίδες τους που σύντομα άρχισαν να παράγουν σημαντικά διαφημιστικά έσοδα (Subramanian, 2017). Αν και οι Δημοκρατικοί ερεύνησαν αρκετά την υπόθεση σχετικά με την πιθανή εμπλοκή της Μόσχας ή του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος (Mak 2018, Silverman et al 2018) το πραγματικό πρόβλημα σε αυτή την ιστορία δεν είναι η πολιτική προτίμησή τους, αλλά η ίδια η αρχιτεκτονική των ΜΚΔ.

Παρόλο που δεν γνωρίζουμε ακριβώς πως λειτουργούν οι αλγόριθμοι της Google και του Facebook, γνωρίζουμε ότι συλλέγουν πληροφορίες για το τις μας αρέσει να βλέπουμε και να διαβάζουμε βάσει των διαδικτυακών μας κινήσεων και μπορούμε να εξάγουμε συμπεράσματα για την λειτουργία τους βάση των αποτελεσμάτων που παράγουν και των νέων που βλέπουμε να προωθούνται στις οθόνες μας. Δεδομένου ότι αυτές οι πλατφόρμες έχουν οικονομικό συμφέρον να μας κρατάνε δικτυωμένους όσο περισσότερο χρόνο γίνεται κατά την διάρκεια της ημέρας, προωθούνται ειδήσεις με γνώμονα το εάν ο κάθε χρήστης θα τις βρει ενδιαφέρουσες και όχι την δημοσιογραφική τους αξία ή την σχέση τους με την πραγματικότητα.

Έτσι λοιπόν ο ρόλος που έπαιξαν τα ΜΚΔ σε αυτή την εκλογική αναμέτρηση ήταν να “συνδέσουν” ένα κοινό έτοιμο να διαβάσει οποιαδήποτε είδηση χρωμάτιζε αρνητικά τη Χίλαρι, με ανθρώπους που ήταν διατεθειμένοι να γράψουν αυτές τις ειδήσεις ώστε να βγάλουν χρήματα, χωρίς να ανησυχούν για ζητήματα δημοσιογραφικής δεοντολογίας και αλήθειας. Είτε είσαι ένας ιδιώτης που δεν πιστεύει στην δεοντολογία, είτε ένας έφηβος με γνώσεις προγραμματισμού, το συστημικό περιβάλλον των αλγόριθμων των ΜΚΔ επιβραβεύει την δύναμη μιας είδησης να εντυπωσιάσει σε βάρος της αλήθειας και της δημοσιογραφικής έρευνας.

Εξίσου προβληματική για τον ρόλο των ΜΚΔ ήταν και η υπόθεση του δημοψηφίσματος για τη συμμετοχή του Ηνωμένου Βασιλείου στην Ευρωπαϊκή Ένωση και οι αποκαλύψεις για τον ρόλο που έπαιξαν τα ‘botnet’ στην διαμόρφωση του επικοινωνιακού περιβάλλοντος των χρηστών των ΜΚΔ στην Βρετανία.

Τα ‘botnet’ είναι ομάδες χιλιάδων αυτοματοποιημένων προγραμμάτων τα οποία χειρίζονται εικονικά προφίλ και πραγματοποιούν απλές διαδικασίες στα ΜΚΔ όπως το να κάνουν share ή like σε οποιαδήποτε είδηση περιέχει μια συγκεκριμένη σειρά λέξεων-κλειδιών. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα αυτά τα bot να ελέγχουν σε μεγάλο βαθμό το ποιες ειδήσεις θα βρίσκονται στην κορυφή των τάσεων των ΜΚΔ, το ποια hashtags θα μπαίνουν στις τάσεις κ.ο.κ.

Η επιρροή τους στο Βρετανικό δημοψήφισμα ήταν σημαντική, καθώς χιλιάδες από αυτά τα προγράμματα κατάφεραν να προωθήσουν ψεύτικες ειδήσεις στην κορυφή των τάσεων, δημιουργώντας μια ‘παράσταση νίκης’ για την καμπάνια υπέρ του Brexit. Σημαντικές ήταν οι αποκαλύψεις περί της εμπλοκής της Cambridge Analytica, αλλά και άλλων εταιριών στην καμπάνια υπέρ του Brexit. Τα ΜΚΔ έδωσαν τη γενικότερη δυνατότητα να προσεγγιστούν ψηφοφόροι απογοητευμένοι από το σύστημα που παραδοσιακά απείχαν από τις εκλογές μέσω αλγόριθμων και να ‘τροφοδοτηθούν’ με ειδήσεις που θα τους έκαναν να ψηφίσουν υπέρ του Brexit αποδεικνύοντας την αλλαγή παραδείγματος στην πολιτική επικοινωνία.

Αυτά τα δυο παραδείγματα ήταν η κορυφή ενός παγόβουνου εξελίξεων που οδήγησαν αρκετούς ερευνητές να μιλήσουν για μια νέα εποχή, την εποχή της ‘μέτα-αλήθειας’ (post-truth). Ο ορισμός αυτής της νέας εποχής σημαίνει ότι πλέον δεν υπάρχει μια, παγκόσμια αλήθεια για όλους τους ανθρώπους. Σε αυτή τη νέα εποχή οι συζητήσεις για την πολιτική δεν κρίνονται πλέον από αυτό που ονομάζαμε ‘αλήθεια’ ή ‘αντικειμενικό γεγονός’, το κέντρο βάρους δεν είναι πλέον στις αποδείξεις και τα εμπειρικά γεγονότα αλλά στα συναισθήματα και τα προσωπικά πιστεύω.

Οι ψηφοφόροι πλέον ενδιαφέρονται περισσότερο για συναισθηματικές και εντυπωσιακές επικλήσεις. Επομένως όταν αναφερόμαστε στην εποχή της μέτα-αλήθειας εννοούμε μια διαφορετική αντίληψη της κοινωνίας και της δημόσιας σφαίρας ως προς το τι είναι γεγονός και απόδειξη, αλλά και ως προς τον τρόπο επικοινωνίας των ηγετών με το κοινό. Ωστόσο, πρέπει να τονιστεί ότι παρ’όλες τις αλλαγές στην υφή και τον τρόπο της επικοινωνίας δεν μπορούν και δεν πρέπει όλα τα εκλογικά αποτελέσματα να εξηγηθούν ντετερμινιστικά ως προς την σχέση τους με τα Μέσα, καθώς οι αντικειμενικές υλικές συνθήκες βρίσκονται πάντα στην βάση τους. Επομένως, ενώ όντως έχουμε μπει σε μια νέα εποχή όσον αφορά την επικοινωνία, το κατά πόσο αυτό αλλάζει την ουσία της πολιτικής χρήζει περαιτέρω διερεύνησης.

Fake news αλά Ελληνικά

Το ζήτημα των fake news όπως είναι φυσιολογικό δεν άργησε να απασχολήσει και την ευρωπαϊκή πραγματικότητα, και φυσικά και την ελληνική. Η απάντηση του Facebook στις κατηγορίες κατά των αλγόριθμων του και της λειτουργίας τους, ήταν να συνάψει τοπικές συμφωνίες με ιδιωτικές ομάδες διασταύρωσης στοιχείων με σκοπό να αναπτυχθούν εργαλεία προειδοποίησης των χρηστών για ψεύτικες ιστορίες ή για αναπαραγωγή ιστότοπων που έχουν διασπείρει στο παρελθόν ψεύτικες ιστορίες.

Στο ελληνικό Facebook αυτή η ομάδα είναι τα ‘Ελληνικά hoaxes‘. Υπάρχουν δυο κριτικές σχετικά με αυτή την απόφαση. Η πρώτη κριτική πηγάζει από τον προβληματισμό που υπάρχει όσον αφορά το τι συνιστά αντικειμενικό στοιχείο και τι ερμηνεία του και κατά πόσο μια ιδιωτική ομάδα μπορεί να παίρνει αυτές τις αποφάσεις. Η δεύτερη και κατά την γνώμη μου πιο σημαντική κριτική έχει να κάνει με το γεγονός ότι αυτή η απόφαση του Facebook μοιάζει πιο πολύ σαν ένα ‘τσιρότο’ παρά σαν μια σοβαρή λύση.

Είναι αποδεδειγμένο ότι οι χρήστες δεν ενδιαφέρονται για την αλήθεια μιας είδησης, καθώς πολλές περιπτώσεις fake news που καταρρίφθηκαν δεν είχαν την διάδοση που είχε η αρχική είδηση. Ο χρήστης ψάχνει και βρίσκει τις πληροφορίες που επιβεβαιώνουν την προκατάληψή του (Deb et al. 2017) και μια ταμπέλα ότι η πληροφορία είναι ψευδής μπορεί εύκολα να αγνοηθεί ή να θεωρηθεί και αυτό ένα κομμάτι της ‘συστημικής προπαγάνδας’. Αυτή η λύση δεν αγγίζει την πηγή του προβλήματος, που είναι η ίδια η αρχιτεκτονική των αλγόριθμων του Facebook.

Στα άδυτα των fake news | Andronikos Koutroumpelis | TEDxUniversityofCrete

Αλγοριθμική εξουσία 

Όπως προαναφέρθηκε, το πρόβλημα με τις ψεύτικες ειδήσεις στην σύγχρονη εποχή δεν είναι τόσο η ύπαρξή τους, καθώς υπήρχαν από πάντα, αλλά η τρομακτική δυνατότητα διασποράς τους μέσω των ψηφιακών μέσων και ειδικότερα των ΜΚΔ. Τα ΜΚΔ χρησιμοποιούν αλγόριθμους για να αυτοματοποιήσουν αποφάσεις σχετικά με το ποιες ειδήσεις θα δούμε στις οθόνες μας, αλλά ο απώτερος στόχος τους είναι να κρατήσουν την προσοχή μας για όσο περισσότερο χρόνο είναι δυνατόν.

Το πρόβλημα λοιπόν είναι ότι οι αποφάσεις που παίρνουν οι αλγόριθμοι και αφορούν το ποιες ειδήσεις και πληροφορίες θα προωθηθούν στις οθόνες μας είναι δημοσιογραφικές αποφάσεις. Ωστόσο δεν υπάρχει κάποιος δημοσιογράφος ή άλλος ανθρώπινος παράγοντας σε αυτές τις πλατφόρμες που μπορούμε να κρατήσουμε υπόλογο. Ο τρόπος με τον οποίο παίρνονται οι αποφάσεις παραμένει μυστικός, καθώς οι πλατφόρμες των ΜΚΔ αρνούνται να δημοσιοποιήσουν τους αλγόριθμους τους για λόγους πνευματικής ιδιοκτησίας, αφήνοντας μας το σκοτάδι για το πως παίρνουν τις αποφάσεις τους.

Σαν ένα μαύρο κουτί βλέπουμε μόνο τις πληροφορίες που μπαίνουν μέσα και τα αποτελέσματα των αλγόριθμων, αλλά όχι τη διαδικασία που αποφασίζει ποιες πληροφορίες είναι σημαντικές και ποιοι πρέπει να τις δουν.Αυτή η διαδικασία είναι μια μορφή εξουσίας, αλλά φαινομενικά δεν υπάρχει κανένας που την ασκεί. Φαινομενικά, καθώς άνθρωποι προγραμματίζουν αυτούς τους αλγόριθμους με συγκεκριμένες εντολές, οι οποίες μπορούμε να φανταστούμε ότι έχουν σημαντικές προκαταλήψεις, δεδομένου ότι δεν γνωρίζουμε τις προγραμματιστικές επιταγές τους.

Ο Πασκουάλε (2015) στο βιβλίο του ‘The Black Box Society‘ γράφει ότι σαν αποτέλεσμα αυτής της αυτοματοποίησης στις πλατφόρμες, η αυθεντία πλέον εκφράζεται αλγοριθμικά. Αποφάσεις που στο παρελθόν ήταν στα χέρια ανθρώπων πλέον παίρνονται αυτόματα. Το πρόγραμμα έχει κωδικοποιημένες χιλιάδες εντολές και κανονισμούς που υπολογίζονται σε κλάσματα δευτερολέπτου. Ωστόσο εάν δεν γνωρίζουμε πώς η Google ταξινομεί τα αποτελέσματα των ερευνών μας, πώς το Facebook αποφασίζει ποιες ειδήσεις θα δούμε, πώς το twitter αποφασίζει τις τάσεις, τι συμπεριλαμβάνεται και τι όχι στις οθόνες μας δεν έχουμε τρόπο να γνωρίζουμε εάν αυτές οι εταιρίες λειτουργούν καλή τη πίστει.

Και αυτό είναι το πραγματικό πρόβλημα με το φαινόμενο των fake news: Το ζήτημα των προκλήσεων αυτών των αλγόριθμων. Δεδομένου ότι δεν υπάρχει τρόπος να ξαναβάλουμε το ‘τζίνι’ πίσω στο λυχνάρι και να επιστρέψουμε σε μια εποχή που οι ειδήσεις μας φιλτράρονται από δημοσιογράφους πριν φτάσουν σε εμάς, πρέπει να αλλάξουμε τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε τους ‘μεσάζοντες’ της πληροφορίας.

Πλατφόρμες όπως το Facebook και η Google έχουν πλέον μια δημοσιογραφική λειτουργία και κρίνουν τις πληροφορίες που διαβάζουμε, παρόλο που προσπαθούν πεισματικά να αρνηθούν αυτόν τον ρόλο τους (Buni, 2016). Καθώς δεν μπορούν να αναγκαστούν να μοιραστούν τους αλγόριθμους τους, μπορούν να αντιμετωπιστούν σαν παραγωγοί περιεχομένου, παρά σαν ουδέτερες πλατφόρμες και ως υπόλογες για τις αποφάσεις που παίρνουν καταπολεμώντας το ζήτημα της διασποράς των fake news στην ρίζα του.

Η άνοδος των ψευδών πληροφοριών

Οι ψευδείς πληροφορίες δεν είναι καινούργιες, ωστόσο έχουν γίνει ένα καυτό θέμα από το 2017. Παραδοσιακά, τα νέα μας τα λαμβάνουμε από αξιόπιστες πηγές, δημοσιογράφους και μέσα ενημέρωσης που πρέπει να ακολουθούν αυστηρούς κώδικες πρακτικής. Ωστόσο, το διαδίκτυο επέτρεψε έναν εντελώς νέο τρόπο δημοσίευσης, κοινής χρήσης και κατανάλωσης πληροφοριών και ειδήσεων με πολύ λίγες ρυθμίσεις ή πρότυπα σύνταξης.

Πολλοί άνθρωποι λαμβάνουν τώρα ειδήσεις από ιστότοπους και δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης και συχνά μπορεί να είναι δύσκολο να πούμε αν οι ιστορίες είναι αξιόπιστες ή όχι. Η υπερφόρτωση πληροφοριών και η γενική έλλειψη κατανόησης για το πώς λειτουργεί το διαδίκτυο από τους ανθρώπους συνέβαλε επίσης στην αύξηση των ψεύτικων ειδήσεων ή των παραπλανητικών ιστοριών. Οι ιστότοποι κοινωνικής δικτύωσης μπορούν να παίξουν μεγάλο ρόλο στην αύξηση της εμβέλειας αυτών των ειδών ιστοριών.

Τι είναι τελικά τα fake news;

Οι ψεύτικες ειδήσεις αναφέρονται σε ψευδείς ή παραπλανητικές πληροφορίες που μεταμφιέζονται ως νόμιμες ειδήσεις. Γενικά, τα ψεύτικα νέα χωρίζονται σε δύο κατηγορίες:

• Σκόπιμα ανακριβείς ιστορίες – δηλαδή, οι άνθρωποι που τις δημοσιεύουν τις ξέρουν ότι είναι ψευδείς, αλλά τις δημοσιεύουν ούτως ή άλλως. Αυτό μπορεί να είναι η χειραγώγηση της κοινής γνώμης ή η αύξηση της επισκεψιμότητας σε έναν συγκεκριμένο ιστότοπο.
• Ιστορίες που περιέχουν στοιχεία αλήθειας αλλά είναι γενικά ανακριβείς. Αυτό μπορεί να συμβαίνει επειδή ο συγγραφέας δεν έχει ελέγξει όλα τα γεγονότα τους ή έχει υπερβάλει ορισμένες πτυχές για να επισημάνει ένα συγκεκριμένο σημείο.

Η παραπληροφόρηση δεν είναι ένα νέο φαινόμενο – ο όρος «ψεύτικες ειδήσεις» χρησιμοποιήθηκε στην πραγματικότητα τον 19ο αιώνα – αλλά το διαδίκτυο και τα τοπικά μέσα δεν έχουν αλλάξει τον τρόπο δημιουργίας και διάδοσής του. Προ-διαδικτυακά, οι άνθρωποι έτειναν να λαμβάνουν τα νέα τους από αξιόπιστες πηγές μέσων ενημέρωσης των οποίων οι δημοσιογράφοι έπρεπε να ακολουθούν αυστηρούς κώδικες πρακτικής.

Το διαδίκτυο επέτρεψε νέους τρόπους δημοσίευσης, κοινής χρήσης και κατανάλωσης ειδήσεων και πληροφοριών, με σχετικά λίγους κανονισμούς ή πρότυπα σύνταξης. Πολλοί άνθρωποι καταναλώνουν τώρα ειδήσεις από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και άλλες διαδικτυακές πηγές – αλλά δεν είναι πάντα εύκολο να προσδιοριστεί ποιες ιστορίες είναι αξιόπιστες και ποιες ψευδείς.

Τύποι ψεύτικων ειδήσεων

Υπάρχουν διάφοροι τύποι ψεύτικων ειδήσεων, ανάλογα με το κίνητρο αυτών που τα δημιουργούν.

Για παράδειγμα:

Clickbait

Ο αισθησιασμός πουλάει, και εξωφρενικές ή περίεργες ιστορίες και παραμορφωμένες εικόνες οδηγούν σε κλικ και κοινοποιήσεις στο διαδίκτυο. Το Clickbait αναφέρεται σε ιστορίες που έχουν σχεδιαστεί σκόπιμα για να αποκτήσουν περισσότερους επισκέπτες ιστότοπων και να αυξήσουν τα διαφημιστικά έσοδα για τους ιδιοκτήτες του ιστότοπου – συχνά σε βάρος της αλήθειας και της ακρίβειας.

Προπαγάνδα

Αυτό αναφέρεται σε ψευδείς ή παραμορφωμένες ιστορίες που γράφτηκαν για να παραπλανήσουν το κοινό και να προωθήσουν μια πολιτική ατζέντα ή μια προκατειλημμένη προοπτική.

Κακής ποιότητας δημοσιογραφία

Μερικές φορές, οι δημοσιογράφοι δεν έχουν χρόνο να ελέγξουν όλα τα γεγονότα τους πριν δημοσιεύσουν, οδηγώντας σε πραγματικά λάθη που γίνονται fake news. Ωστόσο, οι αξιόπιστες νέες πηγές θα διορθώσουν τα λάθη στις ιστορίες τους και θα είναι διαφανείς με τους αναγνώστες όταν έχουν κάνει λάθος.

Παραπλανητικοί τίτλοι

Μερικές φορές μια ιστορία μπορεί να είναι σε μεγάλο βαθμό αληθινή, αλλά ένας συγκινητικός ή παραπλανητικός τίτλος χρησιμοποιείται για να παρασύρει τους αναγνώστες να κάνουν κλικ σε αυτήν. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε ψεύτικες ειδήσεις – αφού συνήθως μόνο ο τίτλος και τα μικρά αποσπάσματα του άρθρου εμφανίζονται στα κοινωνικά μέσα, όπου μπορούν να εξαπλωθούν γρήγορα.

Επιβλητικό περιεχόμενο

Αυτό συμβαίνει όταν οι πραγματικές πηγές ειδήσεων υποδύονται ψεύτικες, φτιαγμένες ιστορίες για να εξαπατήσουν ή να παραπλανήσουν το κοινό.

Σάτιρα ή παρωδία

Ορισμένα ψεύτικα νέα δημοσιεύονται για ψυχαγωγική αξία. Για παράδειγμα, οι σατιρικές ιστορίες χρησιμοποιούν χιούμορ, ειρωνεία ή υπερβολές για να αστειευτούν για τις ειδήσεις ή διάσημους ανθρώπους. Αυτές οι ιστορίες δεν προσπαθούν να παραπλανήσουν το κοινό επειδή δεν προορίζονται να ληφθούν σοβαρά υπόψη. Αξιοσημείωτα παραδείγματα σατιρικών ιστοσελίδων περιλαμβάνουν το The Onion και το Daily Mash .

Είναι γνωστό ότι οι πολιτικοί υψηλού κύρους απορρίπτουν ιστορίες με τις οποίες διαφωνούν-οι οποίες μπορεί να είναι πραγματικές και επαληθευμένες-ως «ψεύτικες ειδήσεις». Επειδή ο όρος «ψεύτικες ειδήσεις» είναι επεκτατικός και σημαίνει διαφορετικά πράγματα για διαφορετικούς ανθρώπους, μπορεί να αμφισβητηθεί. Το 2018, η βρετανική κυβέρνηση απαγόρευσε τον όρο από επίσημα έγγραφα ή έγγραφα , ισχυριζόμενος ότι ήταν πολύ κακώς καθορισμένος για να έχει νόημα. Αντ ‘αυτού, προτιμά να χρησιμοποιεί τους όρους “παραπληροφόρηση ” και “Κακή πληροφορία” όταν περιγράφει ψευδείς ιστορίες:

• Παραπληροφόρηση– ψεύτικες ή παραπλανητικές ιστορίες που δημιουργήθηκαν και κοινοποιήθηκαν σκόπιμα, συχνά από συγγραφέα που μπορεί να έχει οικονομικό ή πολιτικό κίνητρο να το κάνει.
• Κακή πληροφορία – αυτό σημαίνει επίσης ψεύτικες ή παραπλανητικές ιστορίες, αλλά σε αυτή την περίπτωση, οι ιστορίες μπορεί να μην έχουν δημιουργηθεί ή κοινοποιηθεί σκόπιμα με σκοπό την παραπλάνηση.

Πώς λειτουργούν οι ψεύτικες ειδήσεις;

Οι ψεύτικες ειδήσεις διαδίδονται συχνά μέσω ιστότοπων ψεύτικων ειδήσεων, οι οποίοι, σε μια προσπάθεια να αποκτήσουν αξιοπιστία, συχνά μιμούνται αυθεντικές πηγές ειδήσεων. Σύμφωνα με έρευνες, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης επιτρέπουν στους ψευδείς ισχυρισμούς να εξαπλωθούν γρήγορα – πιο γρήγορα, στην πραγματικότητα, από τις πραγματικές ειδήσεις. Οι ψεύτικες ειδήσεις εξαπλώνονται γρήγορα επειδή είναι συνήθως σχεδιασμένες για να τραβούν την προσοχή και να προσελκύουν τα συναισθήματα – γι ‘αυτό συχνά εμφανίζουν περίεργες αξιώσεις ή ιστορίες που προκαλούν θυμό ή φόβο.

Οι ροές των μέσων κοινωνικής δικτύωσης συχνά δίνουν προτεραιότητα στο περιεχόμενο με βάση τις μετρήσεις αφοσίωσης-δηλαδή, πόσο συχνά κοινοποιείται και αρέσει-αντί για το πόσο ακριβές ή καλά ερευνημένο είναι. Αυτή η προσέγγιση μπορεί να επιτρέψει την ευρεία διάδοση του clickbait, της υπερβολής και της παραπληροφόρησης. Οι εταιρείες κοινωνικής δικτύωσης θεωρούνται ως πλατφόρμες και όχι ως εκδότες, πράγμα που σημαίνει ότι δεν έχουν τις ίδιες νομικές υποχρεώσεις με τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης – αν και αυτό μπορεί να αλλάξει καθώς εξελίσσεται το πολιτικό και νομικό τοπίο.

Τα bots των μέσων κοινωνικής δικτύωσης μπορούν να διαδίδουν ψεύτικες ειδήσεις αφού παράγουν μαζικά και διαδίδουν άρθρα, ανεξάρτητα από την αξιοπιστία των πηγών τους. Τα bot μπορούν να δημιουργήσουν ψεύτικους λογαριασμούς στο διαδίκτυο, οι οποίοι στη συνέχεια αποκτούν οπαδούς, αναγνώριση και εξουσία – μερικοί από τους οποίους είναι προγραμματισμένοι να διαδίδουν παραπληροφόρηση.

Τα τρολ – χρήστες του διαδικτύου που προσπαθούν σκόπιμα να ξεκινήσουν καβγάδες ή να αναστατώσουν τους ανθρώπους – παίζουν επίσης ρόλο στη διάδοση ψεύτικων ειδήσεων. Μερικές φορές μπορούν να πληρωθούν για να το κάνουν για πολιτικούς λόγους. Οι όροι “troll farm” ή “troll factory” χρησιμοποιούνται μερικές φορές σε αυτό το πλαίσιο για να αναφερθούν σε θεσμοθετημένες ομάδες τρολ που προσπαθούν να παρέμβουν στη λήψη πολιτικών αποφάσεων.

Οι ψεύτικες ειδήσεις περιλαμβάνουν μερικές φορές τη χρήση Deepfakes . Αυτά είναι ψεύτικα βίντεο που δημιουργήθηκαν χρησιμοποιώντας ψηφιακό λογισμικό, μηχανική εκμάθηση και ανταλλαγή προσώπων. Οι εικόνες συνδυάζονται για να δημιουργήσουν νέο πλάνο που δείχνει γεγονότα ή ενέργειες που δεν έγιναν ποτέ. Τα αποτελέσματα μπορεί να είναι πολύ πειστικά και δύσκολο να αναγνωριστούν ως ψευδή.

Ποιοι είναι οι κίνδυνοι των fake news;

Οι άνθρωποι συχνά λαμβάνουν σημαντικές αποφάσεις – για παράδειγμα, πώς να ψηφίσουν σε εκλογές ή ποια ιατρική θεραπεία πρέπει να ακολουθήσουν όταν είναι άρρωστοι – με βάση αυτά που διαβάζουν στις ειδήσεις. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο τα αξιόπιστα νέα είναι τόσο σημαντικά. Οι κίνδυνοι των fake news περιλαμβάνουν:

• Όταν οι άνθρωποι δεν μπορούν να κάνουν διάκριση μεταξύ πραγματικών και ψεύτικων ειδήσεων, δημιουργείται σύγχυση και παρεξήγηση σχετικά με σημαντικά κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα. Όταν οι άνθρωποι έχουν μια γενικευμένη αίσθηση του “δεν μπορείς να πιστέψεις τίποτα που διαβάζεις”, υπονομεύει τη συνολική εμπιστοσύνη στις νόμιμες πηγές ειδήσεων.
• Ψεύτικες και παραπλανητικές ιστορίες που σχετίζονται με ιατρικές θεραπείες ή μεγάλες ασθένειες-όπως ο καρκίνος ή ο Covid-19-θα μπορούσαν να οδηγήσουν άτομα να λάβουν λανθασμένες πληροφορίες σχετικά με την υγεία τους.
• Πολλές ψεύτικες ειδήσεις έχουν σχεδιαστεί για να ξεσηκώνουν και να εντείνουν τις κοινωνικές συγκρούσεις. Όταν διαφορετικές πλευρές ενός επιχειρήματος έχουν τα δικά τους «γεγονότα», οδηγεί σε μεγαλύτερη πόλωση μέσα στις κοινωνίες και μπορεί να επηρεάσει τα εκλογικά αποτελέσματα.
• Τα πανεπιστήμια και τα κολέγια αναμένουν από τους φοιτητές να χρησιμοποιήσουν ποιοτικές πηγές πληροφοριών για εργασίες. Οι μαθητές που χρησιμοποιούν πηγές με ψευδείς ή παραπλανητικές πληροφορίες θα μπορούσαν να λάβουν χαμηλότερους βαθμούς.

Πώς να αναγνωρίσετε τις ψεύτικες ειδήσεις

Μήπως αναρωτιέστε πώς να εντοπίσετε τις ψεύτικες ειδήσεις στο διαδίκτυο, στο Facebook και σε άλλους ιστότοπους κοινωνικής δικτύωσης; Ως φοιτητής, πώς να αποφύγετε τις ψεύτικες ειδήσεις; Η πώς να αποφύγετε την τυχαία κοινοποίηση παραπληροφόρησης στο διαδίκτυο;

Πότε μια «είδηση» είναι κατά πάσα πιθανότητα fake news η hoax;

1. Αναπαραγωγή. Αν το κείμενο σας προτρέπει να το αναπαράγετε, αυτό θα πρέπει να σας υποψιάσει. Τα hoaxes υπάρχουν και αναπαράγονται στο ίντερνετ με αυτόν τον τρόπο. Αν κανείς δεν αναπαραγάγει το hoax, έχει πεθάνει.
2. Συντάκτης. Αν δεν υπάρχει συντάκτης, είναι ύποπτο.
3. Ημερομηνία. Αν αντί για ημερομηνία το κείμενο μας δίνει τον χρόνο της ιστορίας που περιγράφει με λέξεις, όπως χθες, προχθές, την προηγούμενη βδομάδα κτλ., αυτό είναι πολύ ύποπτο.
4. Ονόματα. Αν το κείμενο που διαβάζετε μιλάει για τη μικρή Μαρία, τον Γιωργάκη και τη θεία Καλλιόπη στο χωριό, αυτό θα πρέπει να σας υποψιάσει.
5. Ορθογραφία. Αν στο κείμενο υπάρχουν πολλά ορθογραφικά λάθη είναι ακόμη μία ένδειξη.
6. Μετάφραση. Αν το κείμενο είναι προϊόν αυτόματης μετάφρασης, τότε αυτό είναι μια πολύ μεγάλη ένδειξη.
7. Φωτογραφίες. Αν το κείμενο συνοδεύεται από φωτογραφίες άσχετες με το θέμα ή αν το θέμα της ανάρτησης είναι η φωτογραφία/ες και αυτή/ές έχουν άθλια ανάλυση, είναι μια καλή ένδειξη ότι κάτι δεν πάει καλά.
8. Ιστορίες. Αν αυτό που διαβάζετε είναι μια ιστορία χωρίς κανένα στοιχείο, μην το πιστεύετε. Είναι απλά μια ιστορία.
9. Πικάντικα και πονηρά. Αν το κείμενο περιγράφει μια σεξουαλικού περιεχομένου πικάντικη ιστορία που φυσικά δεν θα περιέχει στοιχεία, για ευνόητους λόγους, μην την πιστέψετε.
10. Μην πιστεύετε ότι αν κοινοποιήσετε μια φωτογραφία ή ένα κείμενο, οποιαδήποτε εταιρεία θα διαθέσει ένα ποσό για κάποιον λόγο. Συνήθως αυτά τα μηνύματα αναπαράγονται στο facebook και ισχυρίζονται ότι θα δοθεί ένα ποσό για κάποια θεραπεία ή άλλον φιλανθρωπικό σκοπό.
11. Απίστευτοι ισχυρισμοί. Οσο πιο απίστευτοι και τρελοί ισχυρισμοί υπάρχουν σε ένα κείμενο τόσο πιο ατράνταχτες αποδείξεις και στοιχεία θα πρέπει να το συνοδεύουν. Αν δεν υπάρχουν, τότε η ανάρτηση είναι προϊόν φαντασίας του αρθρογράφου.
12. Συνωμοσιολογίες.  Το ίντερνετ και οι σελίδες κοινωνικής δικτύωσης είναι το ιδανικό μέσο για τους συνωμοσιολόγους που θέλουν να ψαρέψουν οπαδούς. Να είστε πολύ επιφυλακτικοί, ειδικά όταν διαβάζετε ισχυρισμούς χωρίς να υπάρχουν τρανταχτά στοιχεία.
13. Υπερβολικοί τίτλοι ή τίτλοι που δεν έχουν σχέση με το κείμενο της ανάρτησης. Τίτλοι που περιέχουν λέξεις όπως ΣΟΚ, ΣΟΚΑΡΙΣΤΙΚΟ, ΤΡΟΜΕΡΟ, ΦΟΒΕΡΟ, ΑΠΙΣΤΕΥΤΟ, ΔΕΝ ΘΑ ΠΙΣΤΕΥΕΤΕ ΣΤΑ ΜΑΤΙΑ ΣΑΣ, ΣΤΑ ΑΥΤΙΑ ΣΑΣ, ΣΤΗ ΜΥΤΗ ΣΑΣ, ΘΑ ΠΑΘΕΤΕ ΠΛΑΚΑ, ΘΑ ΠΑΘΕΤΕ ΝΙΛΑ, ΘΑ ΠΑΘΕΤΕ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΟ ΠΕΡΑ ΔΩΘΕ κτλ. ή τίτλοι που μετά την ανάγνωση του άρθρου καταλαβαίνεις ότι δεν έχουν σχέση με την ανάρτηση ή στον τίτλο υπάρχουν 25 θαυμαστικά, είναι εύκολο να καταλάβετε ότι μπαίνουν μόνο για να εκμεταλλευτούν την περιέργειά σας και να αυξήσουν την επισκεψιμότητα της σελίδας. Αυτό με συνδυασμό κάποιων από τα παραπάνω ανεβάζει τις πιθανότητες να είναι hoax το άρθρο.
14. Ερευνες και βαριά ονόματα. Αν το άρθρο αναφέρει κάποια έρευνα/ες χωρίς να την παρουσιάζει ή να υπάρχει λινκ για να τη διαβάσετε, αυτό θα πρέπει να σας προβληματίσει. Η αναφορά σε έρευνες γίνεται για να ανεβάσει την αξιοπιστία του άρθρου και να το πιστέψετε. Το ίδιο συμβαίνει με μεγάλα και γνωστά ονόματα επιστημόνων, όπως Αϊνστάιν, Τέσλα κτλ.
15. Αλλες αναρτήσεις. Αν στη σελίδα που διαβάσατε την ανάρτηση δείτε άλλα γνωστά hoaxes, αυτό είναι μια πολύ μεγάλη ένδειξη, γιατί όπως καταλαβαίνετε δεν υπάρχει έλεγχος στις αναρτήσεις της σελίδας.
16. Πόσα άρθρα ανά ώρα; Παρατηρήστε πόσα άρθρα ανεβάζουν οι διαχειριστές την ημέρα. Αν κάθε 2-3 & 5 λεπτά ανεβαίνει και νέο άρθρο, καταλαβαίνετε ότι δεν υπάρχει ο παραμικρός έλεγχος. Ούτε καν διαβάζουν αυτό που αναπαράγουν.
17. Σχόλια. Διαβάζετε πάντα τα σχόλια. Αν στα σχόλια υπάρχουν ισχυρισμοί ότι η ανάρτηση είναι ψέμα, αυτό δεν είναι καθόλου μα καθόλου καλό για την αξιοπιστία του άρθρου.
18. Ολα τα παραπάνω. Οσο περισσότερα από τα παραπάνω συναντήσετε σε μια ανάρτηση τόσο πολλαπλασιάζονται οι πιθανότητες αυτή η ανάρτηση να είναι ένα ακόμη ψέμα ή τουλάχιστον να περιέχει μεγάλες ανακρίβειες.

Τα ψεύτικα νέα βασίζονται σε πιστούς που αναδημοσιεύουν, κάνουν retweet ή μοιράζονται με άλλο τρόπο ψευδείς πληροφορίες. Εάν δεν είστε σίγουροι αν ένα άρθρο είναι αυθεντικό ή όχι, σταματήστε και σκεφτείτε πριν κοινοποιήσετε.

Case Study No 1

Το «Λερναίο κείμενο»

Ο Nίκος Σαραντάκος, συγγραφέας-μεταφραστής, στα βιβλία του όπως και στον ιστότοπό του «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία» (sarantakos.wordpress.com) έχει ανασκευάσει δεκάδες γλωσσικούς αλλά και ιστορικούς μύθους και απάτες, με διασημότερο το «Λερναίο Κείμενο» του Hellenic Quest.

Ενας από τους διασημότερους και μακροβιότερους γλωσσικούς μύθους είναι το ψευδές δημοσίευμα για το «Ηellenic Quest», ένα υποτιθέμενο πρόγραμμα εκμάθησης της ελληνικής γλώσσας που δήθεν κυκλοφόρησε η Apple και διένειμε το CNN.

Ο συγγραφέας Νίκος Σαραντάκος, ο πρώτος που το ανασκεύασε στην ιστοσελίδα του και στο βιβλίο του «Γλώσσα μετ’ εμποδίων», το έχει βαφτίσει «Λερναίο κείμενο» επειδή όσες φορές και αν διαψεύδεται, αυτό επανεμφανίζεται εμπλουτισμένο με νέες τερατολογίες.

Στις διαφορετικές εκδοχές του το «Λερναίο» περιλαμβάνει αστήρικτους αλλά επιστημονικοφανείς ισχυρισμούς για την ανωτερότητα της ελληνικής γλώσσας, ιδίως των αρχαίων ελληνικών.

Ο μύθος είναι σχεδόν συνομήλικος του ελληνικού διαδικτύου, πρωτοεμφανίζεται στα τέλη της δεκαετίας του ’90 και διαδίδεται ραγδαία αρχικά μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, ενώ γοητεύει από μεγάλα ενημερωτικά δίκτυα μέχρι επιφυλλιδογράφους έγκριτων εφημερίδων – ώς και τον πρώην υπουργό Παιδείας, Ευριπίδη Στυλιανίδη, που τον υιοθετεί σε ομιλία του.

Παρουσιάζει τα ελληνικά ως την πλουσιότερη γλώσσα του κόσμου, με 90 εκατομμύρια λεκτικούς τύπους, τα στελέχη των πολυεθνικών να μαθαίνουν αρχαία ελληνικά επειδή «τονώνουν τις ηγετικές ικανότητες» και τους υπολογιστές του μέλλοντος να επικοινωνούν στην αρχαιοελληνική που αναγνωρίζουν ως «τη μόνη νοηματική γλώσσα του κόσμου» με «μαθηματική δομή».

«Οπωσδήποτε το διαδίκτυο είναι προνομιακός τρόπος διάδοσης μύθων κάθε λογής. Είτε κακόβουλων είτε από αφέλεια» λέει στην «Εφ.Συν.» ο Νίκος Σαραντάκος, προσθέτοντας ωστόσο ότι το ίδιο μέσο προσφέρει και τα εργαλεία για την ανασκευή των μύθων.

«Ομως το πάνω χέρι εξακολουθεί να το έχει αυτός που διαδίδει έναν αρεστό μύθο, είτε επειδή βολεύει πολιτικά είτε επειδή γαργαλάει κάποια ένστικτα του κοινού. Για ιατρικά θέματα, όπως η πρόσφατη καταδίκη δημοσιογράφου που αναπαρήγαγε ψευδή είδηση για τα εμβόλια, είναι ίσως αποδεκτό να υπάρχουν και ποινικές διώξεις γιατί υπάρχει ζήτημα δημόσιας υγείας. Θα ήμουν πολύ πιο επιφυλακτικός σε άλλες περιπτώσεις. Θα ήταν γκροτέσκο να στοιχειοθετηθεί αδίκημα διασποράς ψευδών ειδήσεων για γλωσσικούς μύθους όπως το Hellenic Quest ή την ψευδή ρήση του Kίσινγκερ – η μισή Ελλάδα θα έπρεπε να πάει μέσα. Η καλύτερη λύση είναι η βασανιστική, αργή και επίμονη προσπάθεια ανασκευής τους ώστε να απαξιώνεται όποιος διαδίδει τέτοια πράγματα».

Βίντεο:

«FAKE NEWS» – ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΚΑΙ ΨΕΜΑΤΑ (βίντεο)

Πηγές Πληροφόρησης:

• https://medianalysis.net/2019/06/30/fake-news-%CE%B7-%CE%B5%CF%80%CE%BF%CF%87%CE%AE-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%BC%CE%B5%CF%84%CE%B1-%CE%B1%CE%BB%CE%AE%CE%B8%CE%B5%CE%B9%CE%B1%CF%82-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%BF-%CF%81%CF%8C/
• https://www.webwise.ie/teachers/what-is-fake-news/
• https://www.kaspersky.com/resource-center/preemptive-safety/how-to-identify-fake-news
• https://www.efsyn.gr/ellada/koinonia/71479_alithina-psemata-sto-diadiktyo
• https://www.ellinikahoaxes.gr/

io