Παρ’ ότι υπήρξαν γυναίκες διάσημων αρχαίων Ελλήνων ανδρών του πνεύματος και της πολιτικής, όπως π.χ. του Περικλή, του Πλάτωνα, Αριστοτέλη κ.ά.
Γράφει ο Θόδωρος Δημητριάδης
Παρ’ ότι ο Απόστολος Παύλος επισκέφτηκε και έζησε ενάμισι χρόνο στην Κόρινθο, που ήταν γενάτη από εταίρες. Παρ’ ότι ένα από τα πιο διάσημα αρχαία αγάλματα της Αφροδίτης στην Κνίδο φτιάχτηκε με μοντέλο μια εταίρα. Ακόμα και στο Αχίλλειο της Κέρκυρας με τα πολλά αγάλματα και τις εννέα μούσες, η Φρύνη έχει μια τιμητική θέση. Βέβαια, η ανδροκρατία από τα αρχαία χρόνια μέχρι σήμερα έχει επηρεάσει τις αναφορές μονόπλευρα σε βάρος της γυναίκας.
Όμως, όπως και να το κάνουμε, οι γυναίκες αυτές αποτελούν την ιστορική μας κληρονομιά και ίσως θα ήταν χρήσιμο και ενδιαφέρον να μάθουμε κάτι περισσότερο γι’ αυτές.
Οι εταίρες, λοιπόν, ήταν ανεξάρτητες και με επιρροή γυναίκες που είχαν την υποχρέωση να φορούν διακριτικά φορέματα και να καταβάλουν φόρους. Αποτελούνταν κυρίως από πρώην σκλάβες και ξένες και ήταν γνωστές για τα επιτεύγματά τους στο χορό και τη μουσική, καθώς και για τα φυσικά τους χαρίσματα. Ο Δημοσθένης αναφέρει:
«Έχουμε εταίρες για ευχαρίστηση, παλλακίδες για την καθημερινή μας φροντίδα και τις ανάγκες του οργανισμού και γυναίκες να φέρουν τα νόμιμα παιδιά μας και να είναι πιστοί θεματοφύλακες των νοικοκυριών μας».
Κάτι τέτοιο μνημονεύει και ο Ηρόδοτος για τις γυναίκες της Λυδίας, ότι εξασκούσαν την πορνεία.
«Με τόση φιλοφροσύνη δέχονταν τους εραστές τους, ώστε τους φιλοξενούσαν και τους έκαναν δώρα πολλές φορές περισσότερα απ’ όσα έπαιρναν. Κι είχαν αυτήν την δυνατότητα, αφού προέρχονταν από εύπορες οικογένειες. Πάντως δεν δέχονταν όλους τους ξένους, παρά αυτούς που είχαν την ίδια με αυτές καλή καταγωγή».
Για τους Βαβυλώνιους γράφει τα εξής:
«Υπάρχει όμως ένα έθιμο αυτού του λαού που είναι ολότελα αισχρό. Κάθε γυναίκα που είναι ιθαγενής στη χώρα πρέπει μια φορά στη ζωή της να πάει στον ναό της Αφροδίτης και να δοθεί σε έναν ξένο. Πολλές πλούσιες γυναίκες, που είναι πολύ περήφανες για να αναμειχθούν με τις άλλες, πηγαίνουν στο ναό μέσα σε σκεπασμένες άμαξες με ένα πλήθος υπηρέτες να ακολουθούν και περιμένουν εκεί. Οι περισσότερες, πάντως, κάθονται τον περίβολο του ναού με μια κορδέλα από πλεγμένο κορδόνι γύρω από τα κεφάλια τους.
Και είναι πάρα πολλές, αφού ενώ άλλες κάθονται ήδη, άλλες έρχονται και άλλες φεύγουν. Κι ανάμεσά τους υπάρχουν διάδρομοι προς κάθε κατεύθυνση, για να περνούν οι άνδρες και να κάνουν την επιλογή τους. Μόλις κάθεται μια γυναίκα, δεν μπορεί να γυρίσει σπίτι της προτού ένας άνδρας πετάξει ένα ασημένιο νόμισμα στην ποδιά της και την πάρει μέσα να ξαπλώσουν μαζί. Πετώντας το νόμισμα, ο άνδρας πρέπει να πει : “Στο όνομα της θεάς Μύλιττας”, αυτό είναι το όνομα της Αφροδίτης στα Ασσυριακά.
Η αξία του νομίσματος δεν έχει καμιά σημασία, αφού, μόλις δοθεί γίνεται ιερό και ο νόμος απαγορεύει να το αρνηθεί η γυναίκα. Αυτή δεν έχει κανένα περιθώριο επιλογής, πρέπει να ακολουθήσει τον πρώτο άνδρα που θα της δώσει το νόμισμα. Αφού κοιμηθεί μαζί του, έχει κάνει το καθήκον της απέναντι στην θεά και μπορεί να επιστρέψει στο σπίτι της. Μετά από αυτό είναι αδύνατο να την ξελογιάσει κανείς, όσο μεγάλο ποσό κι αν της προτείνει. Οι ψηλές, όμορφες γυναίκες καταφέρνουν γρήγορα να γυρίσουν στα σπίτια τους, ενώ οι άσχημες μένουν εκεί πολύ καιρό προτού εκπληρώσουν την υποχρέωση που τους επιβάλλει ο νόμος. Μερικές, μάλιστα, μένουν εκεί τρία και τέσσερα χρόνια»!
Διάσημη εταίρα ήταν η Ασπασία από την Μίλητο. Έξυπνη, όμορφη, μορφωμένη, έγινε σύντροφος του Περικλή, που για χάρη της χώρισε την γυναίκα του. Ο Περικλής έβγαινε μόνον για τις κρατικές υποθέσεις και έμενε μαζί της τις περισσότερες ώρες. Ο Πλούταρχος αναφέρει «τόσο πολύ την αγαπούσε, ώστε κάθε φορά που έφευγε από το σπίτι ή γύριζε πίσω, την φιλούσε». Το ζευγάρι διακωμωδούσαν οι Αθηναίοι και οι κωμικοί ποιητές της εποχής. Την κατηγόρησαν για πολλά, ακόμα και σαν υπεύθυνη της έναρξης του πελοποννησιακού πολέμου, με αφορμή την αρπαγή μιας κοπέλας από τους Μεγαρείς. Μεγαλωμένη στην Ιωνία είχε πιο ελεύθερη συμπεριφορά και κατηγορήθηκε και αυτή για ασέβεια στους θεούς. Ο Περικλής κλαίγοντας στο δικαστήριο κατόρθωσε να την αθωώσει.
Σύγχρονη της Ασπασίας, ήταν η Λαΐς η Κορινθία. Ήταν η πιο ακριβή από όλες, γι’ αυτό έλεγαν «ου παντός πλείν ες Κόρινθον».
Άλλη διάσημη εταίρα ήταν η Θαΐς η Αθηναία. Πανέμορφη και αυτή, όπως όλες άλλωστε, συνόδευε τον Αλέξανδρο. Λέγεται πως σε ένα μεγάλο γλέντι με ποτό και κραιπάλες η Θαΐς φώναξε ότι θέλει σαν Αθηναία να πάρει εκδίκηση καίοντας τα ανάκτορα του Ξέρξη. Ο Αλέξανδρος δεν της χάλασε χατίρι και της έδωσε τη δάδα με την οποία πυρπόλησαν το παλάτι του Ξέρξη. Το περιστατικό διηγούνται ο Πλούταρχος και ο Διόδωρος ο Σικελιώτης.
Ο Αριστοτέλης, όταν πέθανε η γυναίκα του, συζούσε με μια εταίρα την Ερπυλλίδα με την οποία απέκτησε και γιο. Την αγάπησε τόσο πολύ που στην διαθήκη του έγραψε τα εξής: «Επιθυμώ οι εκτελεστές της διαθήκης μου και ο γιος μου να θυμούνται εμένα και την στοργή της Ερπυλλίδας σε μένα».
Η Φρύνη
Το πραγματικό της όνομα ήταν Μνησαρέτη. Ήταν θυγατέρα του Επικλή και έζησε τον 4ο αιώνα π.Χ. στην Θήβα. Για να βοηθήσει την φτωχή οικογένειά της μάζευε και πουλούσε κάπαρη. Οι συνθήκες όμως την ανάγκασαν να ζητήσει την τύχη της στην Αθήνα, όπου για λίγο διάστημα εξάσκησε το επάγγελμα της αυλητρίδας, ενώ πολύ σύντομα λόγω της άφθαστης ομορφιάς του προσώπου της, της ασύγκριτης ευθυγραμμίας του σώματός της αλλά και της απαράμιλλης ευφυΐας της άρχισε να ασκεί το επάγγελμα της εταίρας.
Οι άλλες εταίρες της Αθήνας της έδωσαν το ψευδώνυμο Φρύνη (δηλαδή, χελώνα ή βατράχου, λόγω του χρυσοπράσινου χρώματος του δέρματος της) και σύντομα όλοι την ονόμαζαν έτσι. Η Φρύνη λοιπόν σε λίγο χρονικό διάστημα απέκτησε ευρύτατη φήμη, όχι μόνο στην Αθήνα αλλά και στην υπόλοιπη Ελλάδα. Δεν ήταν μόνο μια πανέμορφη εταίρα αλλά καλλιεργημένη και έξυπνη και αυτό το αποδεικνύουν μερικές εύστοχες απαντήσεις που έδωσε σε επίδοξους εραστές της, οι οποίες δείχνουν την ετοιμότητά της.
Ο Μάχων γράφει ότι κάποτε ο Μοίριχος ζήτησε από τη Φρύνη να του δοθεί κι εκείνη απαίτησε μία μνα, δηλαδή εκατό δραχμές. Κι όταν εκείνος σχολίασε ότι την προηγούμενη μέρα είχε πάει μ’ έναν ξένο για δύο χρυσούς στατήρες, δηλαδή σαράντα αργυρές δραχμές, εκείνη του απάντησε: «Περίμενε λοιπόν κι εσύ μέχρι να μου ξαναέρθει ερωτικό πάθος (έως ου βινητιάσω) και θα σου πάρω τόσα».
Πραγματικά, ήταν πολύ «ακριβή», γι’ αυτό πολλοί την χαρακτήρισαν ως φιλοχρήματη και ,την παρομοίαζαν με την Χάρυβδη που καταβρόχθιζε πλοία και ναύτες, ότι έτσι και η Φρύνη καταβρόχθιζε περιουσίες εραστών.
Κάποτε που συνδειπνούσε με κάποιον που μύριζε τραγίλα, σήκωσε ένα δέρμα χοιρινό και του είπε, «λάβε και τούτο τράγε», μια φράση που έχει διπλή σημασία. Η μία είναι «πάρ’ το κι αυτό, τράγε» κι η άλλη «παρ’ το και τούτο και φά’ το». Άλλη μια φορά, σ’ ένα συμπόσιο, τέθηκε το ερώτημα γιατί οι άνθρωποι κρεμάνε στεφάνια, κι εκείνη απάντησε: «Γιατί ψυχαγωγούν».
Η ψυχαγωγία δεν είχε τη σημερινή έννοια, αλλά ήταν μια μαντική πρακτική κατά την οποία ειδικοί μάντεις, οι λεγόμενοι ψυχαγωγοί, ανακαλούσαν τις ψυχές των νεκρών και ισχυρίζονταν ότι τις ανέβαζαν από τον Κάτω Κόσμο για να απαντήσουν σε ερωτήματα. Τα στεφάνια χρησιμοποιούνταν για την ανάκληση των νεκρών, αλλά και οι ερωτευμένοι συνήθιζαν να κρεμάνε στεφάνια έξω από την πόρτα του/της αγαπημένου/ης τους, για να γητέψουν την ψυχή τους και να ανταποκριθούν. Συνήθιζαν ακόμη και στα συμπόσια να στεφανώνουν τον/την αγαπημένο/η τους με φρέσκα άνθη.
Κάποτε ένας τσιγκούνης εραστής, που ήθελε να δώσει στην Φρύνη λιγότερα, αλλά δεν τα κατάφερνε να την πείσει, της είπε ευφημιστικά αλλά και διφορούμενα, «Αφροδίσιον ει Πραξιτέλους», δηλαδή είσαι η Αφροδιτούλα του Πραξιτέλη (ή ότι είσαι ο αφροδισιασμός ο βαρύμισθος), παίζοντας με τη λέξη Πραξιτέλης, που σημαίνει αυτόν που επιβάλλει τέλη, δασμούς. Και η εύστροφη εταίρα, χωρίς να χάσει καιρό, του απάντησε, «συ δ’ Έρως Φειδίου», δηλαδή «κι εσύ είσαι ο Έρωτας του Φειδία», δηλαδή «κι εσύ είσαι ο έρωτας του τσιγκούνη» (παίζοντας με τη λέξη Φειδίας, από το ρήμα φείδομαι, το οποίο στη συγκεκριμένη περίπτωση σημαίνει «τσιγκουνεύομαι»).
Σύμφωνα με τον Αθήναιο, στην πραγματικότητα η Φρύνη ήταν ακόμα πιο όμορφη στα αθέατα σημεία του σώματός της. Κανένας δεν μπορούσε να δει γυμνό το σώμα της γιατί φορούσε πάντα μία εσθήτα που το κάλυπτε καλά και επίσης δε σύχναζε ποτέ στα δημόσια λουτρά.
Ο Πραξιτέλης από την Φρύνη εμπνεύστηκε την περίφημη Κνιδία Αφροδίτη, η οποία ονομάστηκε έτσι επειδή την αγόρασαν οι πολίτες της Κνίδου, πόλη που ήταν ονομαστή για την ευσέβειά της προς τη Θεά Αφροδίτη. Το άγαλμα της Αφροδίτης κατασκευάστηκε από πάριο μάρμαρο και τοποθετήθηκε στο ναό της Αφροδίτης στην Κνίδο, που βρίσκονταν στη μέση ενός ιερού άλσους. Κατά τον Πλίνιο, ο ναός ήταν έτσι διαρρυθμισμένος ώστε οι επισκέπτες να βλέπουν από παντού το άγαλμα της. Πολυάριθμα τα δοξαστικά ποιήματα και αρκετά πνευματώδη τα επιγράμματα για το άγαλμα της Αφροδίτης της Κνίδου.
Το γυμνό σώμα και κυρίως των Θεών στην πλαστική ήταν σχεδόν άγνωστο εκείνη την εποχή. Σύμφωνα με τις μυθολογικές αφηγήσεις ο Ακταίων κατασπαράχθηκε από τα κυνηγόσκυλά του επειδή είδε την Άρτεμη γυμνή να λούζεται σε μια πηγή.
Και η γυμνή Αφροδίτη; Σ’ ένα τετράστιχο του Πλάτωνα του Νεότερου, η Θεά Αφροδίτη ταξιδεύει στην Κνίδο διασχίζοντας τον πόντο για να δει το άγαλμά της και αφού το περιεργάστηκε από όλες τις μεριές αναφώνησε «Και πού με είδε γυμνή ο Πραξιτέλης;» Σε ένα άλλο επίγραμμα αγνώστου ποιητή η Αφροδίτη απορημένη λέει: «Τρεις άνδρες μόνο με είδαν γυμνή, ο Πάρις, ο Αγχίσης και ο Άδωνις. Ο Πραξιτέλης πού;». Ο ποιητής Πλάτων ο Νεότερος επιχειρεί μια ερμηνεία της τόλμης του καλλιτέχνη. «Όχι, ο Πραξιτέλης δεν είδε κάτι άπρεπο. Η σμίλη του έπλασε την Αφροδίτη όπως την ήθελε ο Άρης». Σε άλλο του επίγραμμα λέει: «Δεν σ’ έπλασε ο Πραξιτέλης, δεν είσαι από χαλκό, η ίδια ολόφτυστη ανεβαίνεις στο βάθρο, όπως τότε, στην κρίση του Πάριδος.
Όπως μας διηγείται ο Καλλίστρατος, η Φρύνη συσσώρευσε τόσα πολλά πλούτη ώστε όταν το 335 π.Χ. ο Μέγας Αλέξανδρος κατέσκαψε τη Θήβα και γκρέμισε τα τείχη της πόλης, προσφέρθηκε να την ανοικοδομήσει, με την προϋπόθεση να τεθεί επιγραφή πάνω από την πύλη, η οποία να ανέφερε «Αλέξανδρος μεν κατέσκαψεν, ανέστησε δε Φρύνη η εταίρα». Όμως οι Θηβαίοι αρνήθηκαν την πρότασή της, φοβούμενοι πιθανόν αντίποινα του Αλεξάνδρου.
Την εποχή που όλη η Ελλάδα θαύμαζε τα αριστουργήματα του Πραξιτέλη και του Απελλή και δόξαζε το κάλλος της Φρύνης, κάποιος ρήτορας, ο Ευθίας, προσπάθησε να γίνει εραστής της διάσημης εταίρας. Η Φρύνη τον απέρριψε και εκείνος για να την εκδικηθεί την κατηγόρησε για ασέβεια προς τα θεία και την μήνυσε στην Ηλιαία, το ανώτατο δικαστήριο. Η Φρύνη τότε ζήτησε από τον Υπερείδη να αναλάβει την υπεράσπισή της.
Ο Υπερείδης ήταν για κάποιο διάστημα εραστής της, ο οποίος πλήρωνε 100 φορές παραπάνω από το κανονικό ποσό προκειμένου να απολαύσει τα κάλλη της Φρύνης. Ήταν μαθητής του Ισοκράτη και του Πλάτωνα καθώς και επιφανής ηγέτης της αντιμακεδονικής πολιτικής παράταξης. Ο Ευθίας για να αντιμετωπίσει την ευγλωττία του Υπερείδη κατέφυγε στον ρήτορα Αναξιμένη από την Λάμψακο, δάσκαλο του Αλεξάνδρου και συνέταξε μαζί του το κατηγορητήριο.
Ο Ευθίας με τα λαμπρά επιχειρήματά του πρόβαλε, στοχεύοντας το θρησκευτικό αίσθημα, έπεισε πολλούς από τους Ηλιαστές δικαστές ότι η Φρύνη πράγματι πρόσβαλε τα θεία. Ο Υπερείδης, από την άλλη μεριά, υπερασπιζόμενος τη Φρύνη ομολόγησε δημόσια πως υπήρξε και αυτός εραστής της. Δήλωσε πως γνωρίζοντας καλά τον χαρακτήρα της κατηγορουμένης δεν θα ασεβούσε ποτέ προς τα θεία και ότι η πραγματική αιτία της αγωγής της ήταν η απόρριψη του έρωτα του ενάγοντα προς την εναγομένη Φρύνη.
Ωστόσο, η ρητορική έξαρση του Υπερείδη υπήρξε ανίσχυρη να μεταπείσει όλους τους Ηλιαστές. Τότε θυμούμενος μία αλληγορία του Λυσάνδρου, άρπαξε τη Φρύνη από το χέρι φέρνοντάς τη μπροστά για να μπορούν να τη βλέπουν όλοι και τραβώντας τον πέπλο της ρώτησε «Ποιος από εσάς θα καταδικάσει τη δύναμη και το κάλλος της Θεάς;» και εμφάνισε μπροστά στα βλέμματα των Ηλιαστών τα θεία κάλλη της Φρύνης, την οποία κατ’ αυτόν ευχαρίστως θα καλούσε αδελφή στην ωραιότητα η Θεά Αφροδίτη.
Οι Ηλιαστές θαμπωμένοι από το κάλλος της Φρύνης και νομίζοντας πως πράγματι έβλεπαν μπροστά
τους την ίδια τη Θεά Αφροδίτη, την αθώωσαν. Από τότε θεσπίστηκε νόμος πως δεν θα έβγαζαν καταδικαστική απόφαση για κανέναν εάν πρώτα δεν τον έβλεπαν μπροστά τους.
Σχετικά με αυτή τη δίκη ο Αλκίφρων διέσωσε δύο επιστολές της εταίρας Βακχίδας. Η πρώτη απευθύνεται στον Υπερείδη και η δεύτερη στην ίδια τη Φρύνη. Η επιστολή της προς Υπερείδη αναφέρει:
«Όλες μαζί οι εταίρες της πόλης και κάθε μία χωριστά, σου οφείλουμε ευγνωμοσύνη καθώς και η Φρύνη. Διότι μπορεί το κατηγορητήριο του παμπόνηρου Ευθία να στράφηκε μόνον κατά της Φρύνης αλλά ο κίνδυνος μας αφορούσε όλες. Εμείς είτε ζητάμε χρήματα από τους εραστές μας είτε όχι, πάντοτε κάποιοι θα βρεθούν να μας κατηγορήσουνε ως ασεβείς. Θα ήταν κατά τη γνώμη τους προτιμότερο να σταματήσουμε τον βίο αυτό και να μην έχουμε ούτε φίλους. Τώρα όμως κανείς δεν πρέπει να κατηγορεί το επάγγελμά μας επειδή βρέθηκε ο δόλιος Ευθίας και τα προκάλεσε όλα αυτά, αλλά να επαινούμε οι πάντες τον δίκαιο Υπερείδη. Πολλά αγαθά ας αποκτήσεις αφού έσωσες χρηστή εταίρα, κι εμείς θα σ’ ανταμείψουμε για λογαριασμό της. Εάν μάλιστα καθίσεις και γράψεις τον λόγο που εκφώνησες υπέρ της Φρύνης, τότε θα πρέπει να σου στήσουμε όλες οι εταίρες χρυσό ανδριάντα σε όποιο μέρος της Ελλάδας εσύ μας υποδείξεις».
Και η δεύτερη επιστολή της προς τη Φρύνη αναφέρει:
«Δεν στεναχωρήθηκα τόσο για τον κίνδυνο που διέτρεξες όσο χάρηκα διότι απαλλάχθηκες από πονηρό εραστή και βρήκες να ερωτευθείς τον χρηστό Υπερείδη. Διότι η δίκη έγινε και για την ευτυχία σου, εφόσον από αυτήν έγινες διάσημη, όχι μόνον στην Αθήνα, αλλά και σε όλη την Ελλάδα. Ο Ευθίας θα τιμωρηθεί όπως του πρέπει αφού θα σε στερηθεί. Τον οδήγησε η έμφυτη αμάθεια να υπερβεί το μέτρο της ερωτικής ζηλοτυπίας. Σίγουρα τώρα σε ποθεί περισσότερο από τον Υπερείδη και δεν σε έχει.
Ο Υπερείδης δίκαια υπερηφανεύεται για τη συνηγορία του, ενώ ο Ευθίας πρόθυμα θα σου προσφέρει παρακλήσεις και χρυσό. Πρόσεχε φίλη μου, για χάρη της αξιοπρέπειάς μας, μην παραλείψεις τίποτα απ’ όσα οφείλεις. Ούτε τον Υπερείδη να παραγκωνίσεις, που σου χάρισε την ελευθερία και τη ζωή, ούτε στις ικεσίες του Ευθία να υποκύψεις, ούτε και να πιστέψεις όσους λένε, ότι εάν δεν γύμνωνες το στήθος σου δεν θα πετύχαινε ποτέ την αθώωση σου ο ρήτορας. Και αυτό διότι μόνον η συνηγορία εκείνου βρήκε την κατάλληλη στιγμή για την υπέροχη χειρονομία και την αξιέπαινη πράξη.»
Η Φρύνη μέχρι τα βαθιά γεράματα δεν έπαψε στιγμή να είναι εταίρα, εκμεταλλευόμενη στο έπακρο την ομορφιά της και δεν έριξε την τιμή της αμοιβής της. Ωστόσο, κανείς ιστορικός δεν αναφέρει την ημερομηνία και τον τρόπο θανάτου της.
Χρήσιμο είναι να δούμε μια από τις πολλές σύγχρονες γνώμες σχετικά με τις εταίρες της ελληνικής αρχαιότητας και γενικότερα τη θέση της γυναίκας εκείνη την εποχή:
«Η θέση της γυναίκας στον αρχαίο ελληνικό κόσμο θα μπορούσε εύστοχα να συνοψιστεί στον ακόλουθο στίχο από τον Αίαντα του Σοφοκλή: γυναιξί κόσμον ἡ σιγή φέρει. Δηλαδή, ότι η σιωπή είναι στολίδι στις γυναίκες. Η ελληνική αρχαιότητα είχε θέσει μια σαφή διαχωριστική γραμμή μεταξύ των δύο φύλων τοποθετώντας τη γυναίκα στο περιθώριο της κοινωνικής ζωής. Η γυναίκα περιορίστηκε στην ενασχόληση με τα του οίκου της σε ένα κοινωνικοπολιτικό σύστημα διαμορφωμένο από άνδρες για άνδρες. Η πλήρης απουσία από το κοινωνικό προσκήνιο και η δημόσια σιωπή της θεωρούνταν κατεξοχήν δείγμα γυναικείας αρετής.
Στον Επιτάφιο ο Θουκυδίδης δια στόματος Περικλή προτρέπει τις μητέρες και τις συζύγους των νεκρών να ζουν μέσα στο πλαίσιο που έχει προδιαγράψει η “υπάρχουσα φύση” τους, ενώ στην Αντιγόνη ο Κρέων καταδικάζει απερίφραστα τις γυναίκες που τολμούν να υπερβούν τα εσκαμμένα. Η γυναίκα ήταν το “μέσα” και το “αφανές”, και η δημόσια αναφορά του ονόματός της ήταν αντιστρόφως ανάλογη προς την τιμή και την αξιοπρέπεια τη δική της και της οικογένειάς της.
Τα παραπάνω αποτελούν τη μοναδική επιλογή ζωής, η οποία ήταν προκαθορισμένη για κάθε γυναίκα από τη στιγμή της γέννησής της. Ο άλλος δρόμος, ο οποίος προοριζόταν για τις σκλάβες ή τα έκθετα κορίτσια, ήταν αυτός της πορνείας. Εύλογα θα μπορούσαμε εδώ να αναφέρουμε τη μνημειώδη φράση του Ε. Ροΐδη, ο οποίος με καυστικό και ειρωνικό τρόπο, αιώνες μετά, έγραψε: “δύο επαγγέλματα αρμόζουν εις τας γυναίκας. Εκείνα της νοικοκυράς και της εταίρας.” Φαίνεται πως την άποψη αυτή είχαν ήδη ενστερνιστεί για τα καλά οι Αθηναίοι πρόγονοί του.
Ωστόσο, ανάμεσα στα δύο άκρα του φάσματος υπήρχε στην αρχαιότητα το φαινόμενο της εταίρας. Η λέξη εταίρα προέρχεται από το ἑταῖρος , που σημαίνει φίλος, σύντροφος. Ο ρόλος και η κοινωνική της εικόνα δεν πρέπει να συγχέεται με αυτόν της πόρνης, η οποία εκδιδόταν έναντι αμοιβής και ήταν συνήθως σκλάβα αλλοδαπής προέλευσης (τουλάχιστον κατά την κλασική εποχή, αφού κατά την ελληνιστική οι πόρνες ήταν συνήθως νεαρά κορίτσια, τα οποία είχαν εγκαταλειφθεί από τον πατέρα τους κατά τη γέννησή τους.
Οι εταίρες βρίσκονταν στην κορυφή αυτής της ιδιότυπης ιεραρχίας. Ήταν γυναίκες όμορφες, καλοβαλμένες, κομψές και καλλιεργημένες. Διέθεταν μόρφωση σπάνια (ίσως και απαγορευμένη) για τις γυναίκες της εποχής τους, αφού για τις παντρεμένες γυναίκες η εκπαίδευση θεωρούνταν περιττή πολυτέλεια, ενίοτε και επικίνδυνη χειραφέτηση. Εξαιτίας της ευρυμάθειας και των καλλιτεχνικών δεξιοτήτων που διέθεταν (ορισμένες γνώριζαν χορό, τραγούδι και μουσική) λάμβαναν μέρος σε υψηλού επιπέδου συζητήσεις μεταξύ ανδρών και αποτελούσαν μόνιμη συντροφιά τους στα συμπόσια. Από αυτή την άποψη θα μπορούσαν να παραλληλιστούν με τις γκέισες της ιαπωνικής παράδοσης.
Ήταν οι μοναδικές γυναίκες στην αρχαία Ελλάδα, εκτός από τις Σπαρτιάτισσες, οι οποίες απολάμβαναν την ανεξαρτησία τους και διέθεταν προσωπική περιουσία. Δεν αμείβονταν για τις ερωτικές υπηρεσίες που παρείχαν στους πελάτες τους (όπως συνέβαινε με τις πόρνες), αντίθετα δέχονταν ακριβά δώρα από τους “εταίρους” τους, οι οποίοι συχνά τις συντηρούσαν, ώστε να ζουν μια άνετη ζωή.
Στην πλειοψηφία τους οι εταίρες ανήκαν στην τάξη των μετοίκων, με διάσημα παραδείγματα τη Νέαιρα, η οποία καταγόταν από την Κόρινθο και τη Φρύνη από τη Βοιωτία. Ωστόσο η επιφανέστερη γυναίκα του 5ου αιώνα π.Χ. ήταν η Ασπασία, η εταίρα που σύμφωνα με την παράδοση αποτέλεσε τη σύντροφο του Περικλή. Στον κύκλο των γνωριμιών της ανήκαν διάσημοι φιλόσοφοι και καλλιτέχνες της εποχής, όπως ο Σωκράτης και οι μαθητές του, αλλά και ο γλύπτης Φειδίας.
Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, «δέσποζε ανάμεσα στους επιφανέστερους των πολιτικών και ενέπνεε στους φιλοσόφους μια επιρροή που δεν ήταν ούτε ισχνή ούτε αμελητέα». Ωστόσο, παρά την ελευθερία κινήσεων και την οικονομική άνεση, οι εταίρες αναζητούσαν πάντα τον σεβασμό της κοινωνίας μέσω της εύρεσης συζύγου ή τουλάχιστον σταθερού συντρόφου.
Οι εταίρες αποτελούν ευδιάκριτο στοιχείο στην κοινωνική ζωή του αρχαιοελληνικού κόσμου και κατά την ελληνιστική εποχή και αποτελούν προσφιλές θέμα της Νέας Κωμωδίας. Εκεί πρωταγωνιστούν σε ίντριγκες, πυροδοτούν ερωτικά πάθη και συχνά εμφανίζονται άπληστες και δεσποτικές. Ανάλογη είναι η εικόνα της εταίρας και στη ρωμαϊκή κωμωδία, ιδίως του Πλαύτου και του Τερέντιου. Ο Οβίδιος γράφει χαρακτηριστικά στους Amores: «Για όσο οι δούλοι παραμένουν πονηροί, οι πατεράδες σκληροί, οι μαστροποί χυδαίες και οι πόρνες θωπευτικές, ο Μένανδρος θα ζει».
Οι εταίρες αποτελούν ένα αμφιλεγόμενο και ταυτόχρονα συναρπαστικό κομμάτι του αρχαίου κόσμου, το οποίο τροφοδότησε κάθε μορφή τέχνης ανά τους αιώνες. Η χρονική απόσταση και οι χαοτικές διαφορές στις κοινωνικές, πολιτικές και πολιτισμικές συντεταγμένες που ορίζουν τους δύο κόσμους, αρχαίο και σύγχρονο, καθιστούν εξαιρετικά δυσχερή την κατανόηση των ηθών του τότε και εμποδίζουν την ευθεία αντιπαραβολή με τους κανόνες και τα κοινωνικά πρέπει του σήμερα. Η ακριβής γνώση και εκτίμηση όλων των εκφάνσεων του αρχαίου κόσμου δεν είναι εφικτή και για έναν άλλο λόγο: οι πληροφορίες μας προέρχονται κυρίως από λογοτεχνικά κείμενα.
Και είναι γνωστό ότι η λογοτεχνία έχει τη δύναμη να βλέπει τον κόσμο μέσα από τον δικό της καθρέφτη, συχνά παραμορφωτικό, και να επεμβαίνει στην πραγματικότητα ανοίγοντας νέες ατραπούς για την παρατήρησή της, ή καλύτερα την ανάγνωσή της. Οι γυναίκες στα κείμενα της ελληνικής και λατινικής γραμματείας αποτελούν συχνά αναπαραστάσεις των ανδρικών στερεοτύπων και της εικόνας που έχουν οι άνδρες της εποχής για το φύλο τους.
Δεν γνωρίζουμε αν η εικόνα της εταίρας στα αρχαία κείμενα ανταποκρίνεται στην ιστορική πραγματικότητα ή αποτελεί ένα συνονθύλευμα προβολών και φαντασιώσεων του εκάστοτε άνδρα που την απαθανάτιζε μέσω της γραφίδας του, ακόμα και κατασκεύασμα των κανόνων και των συμβάσεων του γραμματειακού είδους στο οποίο τη συναντούμε. Καμιά Νέαιρα, Φρύνη ή Θαΐδα δεν θα μπορούσε να φανταστεί ότι αιώνες μετά οι αναγνώστες θα απολάμβαναν αυτόν τον παραμορφωτικό καθρέφτη, νομίζοντας ότι αυτό που βλέπουν μέσα του είναι η αληθινή της εικόνα….».
Πολλοί μεταγενέστεροι καλλιτέχνες εμπνεύστηκαν από τη ζωή της Φρύνης, όπως ο ζωγράφος Nikolay Pavlenko, με τίτλο «Η Φρύνη στη γιορτή του Ποσειδώνα στην Ελευσίνα».
Η Φρύνη είναι επίσης ένα από τα πολλά αγάλματα στο Αχίλλειο της Κέρκυρας, έργο του Γερμανού γλύπτη Fritz Heinemann.
Σχετικά με τις εταίρες στα χρόνια του Αποστόλου Παύλου, έχουμε αρκετές πληροφορίες.
Η Κόρινθος, την οποία επισκέφτηκε ο Απόστολος Παύλος κατά την περιοδεία του στην Ελλάδα (μετά την Σαμοθράκη, Καβάλα, Φιλίππους, Απολλωνία, Θεσσαλονίκη, Βέροια και Αθήνα) είχε ιδιαίτερη στρατηγική θέση. 400 άντρες μπορούσαν στο τείχος του Ισθμού να αναχαιτίσουν οποιαδήποτε εχθρική απειλή. Η εμπορική σημασία της ήταν επίσης μεγάλη διότι όλο το εμπόριο μεταξύ Ανατολής και Δύσης περνούσε από αυτήν. Σε αυτό συνέβαλαν τα δυο επίνεια της πόλης, το ανατολικό, οι Κεγχρεές, και το δυτικό το Λέχαιο.
Ιδιαίτερης σημασίας ήταν η δίοδος από την Δίολκο της Κορίνθου, ένας πλακόστρωτος δρόμος απ’ τον οποίο μεταφέρονταν τα πλοία και τα φορτία τους από τον κορινθιακό κόλπο στα δυτικά, στον Σαρωνικό στα ανατολικά. Λόγω της γεωγραφικής της θέσης συνέρρεαν σ’ αυτήν πλήθος ετερογενών στοιχείων φέροντας μαζί τους διάφορες δοξασίες. Το αποτέλεσμα ήταν μια έντονη ποικιλία θρησκευτικών ιδεών και η λατρεία πολλών θεοτήτων όπως η Αστάρτη, η Κυβέλη, ή Ίσιδα, ο Όσιρις, ο Απόλλωνας, ο Ερμής, ο Ηρακλής και ο Ασκληπιός. Πολλοί ασθενείς έρχονταν στην Κόρινθο για να γιατρευτούν από τον Ασκληπιό, αφιερώματα στον οποίο μπορεί κανείς να δει στο μουσείο της Κορίνθου.
Η παλαιά πόλη ήταν αφιερωμένη στον Ποσειδώνα και η νέα στην Αφροδίτη. Στην Ακροκόρινθο από τον 7ο π.Χ. αιώνα υπήρχε ο περιβόητος ναός της Αφροδίτης, ο οποίος σύμφωνα με τον Στράβωνα είχε στην υπηρεσία του πάνω από χίλιες ιερόδουλες που υπηρετούσαν τη θεά σε μικρούς ευπρόσωπους οικισμούς γύρω από τον ναό και ασκούσαν την «ιερή πορνεία».
Πιο γνωστή ήταν η Λαίς η Κορινθία, η πιο ακριβή από όλες, γι’ αυτό έλεγαν «ου παντός πλείν ες Κόρινθον». Ναοί της Αφροδίτης υπήρχαν επίσης στο Λέχαιο και στις Κεγχρεές. Τα κτίσματα στην Ακροκόρινθο δείχνουν ότι η λατρεία συνοδευόταν από θυσίες, δείπνα και θεατρικές εκδηλώσεις.
Η ζωή της Κορίνθου ήταν γνωστή για την έκλυση των ηθών και το «κορινθιάζεσθαι» σήμαινε διάγω άσωτη ζωή.
Ο Παύλος έμεινε στην Κόρινθο ένα χρόνο κι έξι μήνες, διδάσκοντας το Λόγο του Θεού. Κι αργότερα έστειλε στους Κορίνθιους τις δύο γνωστές Επιστολές του, που περιλαμβάνονται στην Καινή Διαθήκη της Αγίας Γραφής.
