Η μουσική φαντασία και η συμπαντική αρμονία στη φιλοσοφική σκέψη του Μίκη Θεοδωράκη (Γ’ Μέρος)

Αφού εξετάσαμε στο προηγούμενο άρθρο (Β’ Μέρος) τη μέθεξη της Συμπαντικής Αρμονίας του Μίκη Θεοδωράκη μέσα από τη δημοτική, βυζαντινή και βιβλική παράδοση, καθώς και την ανάγλυφη προσωπική εμπειρία του συμπαντικού απείρου στο ψυχισμό του Μίκη Θεοδωράκη, θα προχωρήσουμε στη δύναμη της στοχαστικής φαντασίας για την οντολογική ενεργοποίηση από τη μοναδικότητα στη διαφορετικότητα. Τέλος, θα σταχυολογήσουμε με ιδιαίτερη προσοχή, τα βασικά σημεία που προέκυψαν από την συνολική έρευνά μας.

* Ιωάννης Βελιτσιάνος

4. Η δύναμη της στοχαστικής φαντασίας για την οντολογική ενεργοποίηση από τη μοναδικότητα στη διαφορετικότητα.

Σύμφωνα με τον καθηγητή Π. Δόικο “η δυναμική οντολογία αποτελεί τον χωροχρόνο της στοχαστικής φαντασίας. Στον Θεοδωράκη η εμβάθυνση στη φύση της λογικής και στοχαστικής φαντασίας είναι δυνητικά ή/και εν δυνάμει αναγκαία καθότι αντιστοιχεί στο ευρύτερο locus της συμπαντικής αρμονίας, εντός του οποίου συντελείται η μορφοποίηση ενός διαρκούς αρμονικού γίγνεσθαι αλλά και η μετουσίωση της δημιουργίας σε ηθική υπόσταση του ανθρώπου”[1].

Σε γενικές γραμμές, ο Θεοδωράκης διαβλέπει στη στοχαστική φαντασία την οντολογική ενεργοποίηση και δυνητικοποίηση για τη μετάβαση από τη διαφορετικότητα στην μοναδικότητα, διατυπώνοντας έναν προσανατολισμό διαδοχικά παράλληλων, μεν πλην, όμως αλληλοσυνδεόμενων πεδίων και δράσεων όπου πολιτική, μουσική, τέχνη, αισθητική τελούν υπό το πρίσμα της συμπαντικής αρμονίας[2] : «Ζω και υπάρχω μόνο όταν συντονίζομαι με το βασικό Νόμο της Συμπαντικής Αρμονίας, οπότε γίνομαι ένα υπαρκτό και δραστήριο μόριο, καθώς η ατομική και ασήμαντη καμπύλη του χρόνου που μου δόθηκε θα αξιωθεί να ενωθεί με το άπειρο, το ακατανόητο το εν, το γαλάζιο αιθέρα και το βόμβο των σφαιρών»[3].

Όπως παρατηρούμε, ο Θεοδωράκης σκέφτεται ολιστικά, τη συστηματική ενοποίηση των πολλαπλών και συχνά αντίρροπων μορφών εκπολιτισμού του εσωτερικού κόσμου με στόχο όχι τον έλεγχο ή την κυριαρχία αλλά τη διάκριση της αρμονίας και της ισορροπίας καθώς και στη σταθεροποίηση του ανθρώπου για την οικοδόμηση  ενός νέου τύπου κοινωνίας. Ο ίδιος δεν αντιλαμβάνεται τη διαλεκτική της αρμονίας διακηρυκτικά αλλά αντιθέτως ως μια δημιουργική ικανότητα και ισορροπία με χειραφετική και απελευθερωτική διάσταση. Ακόμη, αποτελεί γεγονός ότι ο Μίκης Θεοδωράκης, μέσω της μουσικής του διαδρομής, εκφράζεται αισθητικά και κοινωνικά και εμείς από την πλευρά μας αισθανόμαστε την ελευθερία. Συνεπώς, η εσωτερική του ένταση της συμφωνικής του μουσικής σε συνδυασμό με την εκρηκτική ύλη της έντεχνης μουσικής, η αδυσώπητη και ταυτόχρονα ευαίσθητη αίσθηση που αφορά τα ανθρώπινα δικαιώματα, π.χ. της ζωής, της οποίας για πολλές δεκαετίες δέσποζε καταστροφικά η πολιτική της ξενοκρατίας και  δικτατορίας της μετά- εμφυλίου περιόδου[4].

Η αρμονία είναι ένα ασύλληπτο βίωμα αγώνα και αγωνίας σηματοδοτώντας το “άπειρο” του Αναξίμανδρου, στο οποίο εντάσσεται το ακαθόριστο και το απροσδιόριστο. Ο Θεοδωράκης ως προσωπικότητα εκφράζει εύγλωττα τη μέθεξη με τις χορδές του “απείρου” σε σημείο που εμείς και με ένα συναίσθημα σύγχυσης και αναστάτωσης, μπροστά στις προκλήσεις μια εποχής όπου ενυπάρχει μια ηθική – κοινωνική – πολιτική – πολιτιστική και οικονομική  κατάπτωση, επιστρέφουμε πάντοτε στην αρμονία. Συγχρόνως επιχειρεί ότι μέσω της γνώσης και της τέχνης του πράττειν σ’ ένα κόσμο απαλλαγμένο – απελευθερωμένο από τα πάθη, τη βία, την  εξουσιομανία, τον τρόμο και το φόβο[5].

Ο Θεοδωράκης αναγνωρίζοντας ακόμη ότι ενώ η κυριαρχία της τεχνικής οδηγεί στην απομείωση των συγκινήσεων, των αισθημάτων και των ευαισθησιών, επιχειρεί στην αναθεμελίωση του εσωτερικού κόσμου, στον οποίο προσδίδει μια ανθρωπολογική βάση και ταυτόχρονα μια κινηματική αγωγή για την υπεράσπιση της αρμονίας. Δηλαδή στο εννοιολογικό του πλαίσιο, η λογική ανάπτυξη του ατόμου βοηθά σε συνάρτηση με το ζωικό περιβάλλον  στην πρόσληψη της “διαφορετικότητας” ενώ σε αντιδιαστολή  με την εσωτερικότητα του ανθρώπου επιτυγχάνεται η κατάκτηση της “μοναδικότητας”. Αναμφισβήτητα, η μετάβαση από τη “διαφορετικότητα” στη “μοναδικότητα” αποδίδεται σε μια κινηματική διάσταση μακριά από το μίσος, την επιβολή και τις κυρώσεις[6].

Η κατάδειξη  της μοναδικότητας καταλαμβάνει μια αξιοσημείωτη θέση στο περί της Συμπαντικής Αρμονίας σύστημα του Μίκη Θεοδωράκη. Κατά τον ίδιο η “μοναδικότητα” δεν υποδηλώνει την ενικότητα του εσωτερικού κόσμου αλλά την πληθυντικότητα του εσωτερικού του κόσμου, η οποία σταδιακά (βαθμηδόν) τροποποιείται σε διαλογική δράση τέχνης και ειρηνικής συνύπαρξης. Ο Θεοδωράκης στη θεωρία για τη μετάβαση από τη διαφορετικότητα στη μοναδικότητα, προσδίδει, αφενός μια θετική χροιά και αφετέρου ένα απολύτως κινηματικό χαρακτήρα, διότι η όλη φιλοσοφία περί αρμονίας δεν μπορεί να γίνει αντιληπτό από φιλοσοφικής και πολιτικής πλευράς,  χωρίς από κάποιον να κατανοηθεί  και να αποδώσει αυτή τη διαλεκτική της μετάβασης[7].

Η “μοναδικότητα” ως κοινωνικό, πολιτικό και πολιτιστικό πρόσταγμα βοηθά τον άνθρωπο να ξεπερνά το βιολογικό του παρελθόν  και διαπλάθοντας έναν πολίτη ικανό να εισχωρήσει σε μεγάλο βαθμό στον ατέρμονο κόσμο της αρμονίας. Γι αυτό το λόγο ο Θεοδωράκης προβάλλει τον εσωτερικό του κόσμο, μέσα στον οποίο γίνεται αντιληπτή μέσω των αισθήσεων ως μια κατάστασης ψυχικής στάσης και πνευματικού αναστοχασμού[8].

Εν κατακλείδι, μέσα από την ενδοσκοπική κορύφωση του εσωτερικού κόσμου, συλλαμβάνει τη μοναδικότητα ως ουσία και συνείδηση του πολίτη.  Η “μοναδικότητα” ως το “απόλυτο” της αρμονίας, των συναρθρώσεων και εν τέλει της ταυτολογίας “ποίησης, τέχνης και μουσικής” με την πολιτική μπορεί να διασφαλίσει με την οντολογία του εσωτερικού κόσμου, την αυτογνωσία, τη γνώση και την αισθητική γνώση, οδηγώντας τον άνθρωπο στην κοινωνική απελευθέρωση[9].

Τέλος, ο Μίκης Θεοδωράκης μας ξεδιπλώνει τη σκέψη του ότι το θαύμα της μουσικής δημιουργίας που συντελείται και ολοκληρώνεται μέσω της μουσικής φαντασίας, διαγράφοντας μια ιδιαίτερη μυστική σχέση και ξεφεύγοντας από τα όρια μιας επιστημονικής γνώσης (επιστητό), αναζητώντας την αληθινή και πραγματική ουσία που δεν είναι άλλη, παρά η ανεκτίμητη αξία ενός απειροελάχιστου ζωντανού μορίου μέσα στο συμπαντικό γίγνεσθαι, ως αναποχώριστο και συμφυές μέρος αυτού[10].

* Ιωάννης Βελιτσιάνος,

Διδάκτωρ Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

[PhD, Msc, Msc.]

Συμπεράσματα

1. Η θεωρία της Συμπαντικής Αρμονίας, για την οποία ο Μίκης Θεοδωράκης ασχολήθηκε από την πρώιμη ηλικία, βασίζεται – σύμφωνα με τον ίδιο – σε τρεις βασικούς πυλώνες: α) στους τρεις Προσωκρατικούς φιλόσοφους Ηράκλειτο, Αναξίμανδρο και Πυθαγόρα, επισημαίνοντας ότι ήδη πριν τους Έλληνες, ο λαός των Χαλδαίων της Μεσοποταμίας ανακάλυψαν τις τέσσερις πρωταρχικές διαστημικές συμφωνίες, οι οποίες  συνέδεαν τις αρμονικές σχέσεις με τις τέσσερις εποχές, δηλ την άνοιξη,  το θέρος,  το χειμώνα και το φθινόπωρο. β) στη γαλούχηση που έλαβε από τον πατέρα του  σχετικά  με τα ποιητικά και διδακτικά βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης (Εκκλησιαστής, Ψαλμοί του Δαυίδ, Ιώβ, κτλ)  και γ) τις επιρροές που έλαβε από την Αρχαία Ελλάδα και συγκεκριμένα από το Απολλώνιο και Διονυσιακό πνεύμα με λατρευτικά στοιχεία πρόσμιξης από την Ανατολή, τις αρχαίες τραγωδίες, τη βυζαντινή και δημοτική μουσική.  Επομένως λαμβάνοντας υπόψη, αφενός  την ουσία και αφετέρου το αναλυτικό- φιλοσοφικό και κριτικό του πνεύμα  συνέδεσε όλα αυτά, δίνοντας μια υπέροχη μουσική υπόσταση, μετουσιώνοντάς τα  σε μια συμπαντική αρμονία.
2. Ο Μίκης Θεοδωράκης αναπτύσσει  τη δική του θεωρία περί Συμπαντικής Αρμονίας, κατά την οποία τα πάντα προέρχονται από τον Συμπαντικό Κόσμο, διότι απώτερος σκοπός του ανθρώπου είναι να ανυψωθεί σε μια ανώτερη πνευματική σφαίρα και να προσεγγίσει τη Συμπαντική Αρμονία. Συνεπώς καταλήγει, ότι η μουσική, η τέχνη και η θρησκεία συνθέτουν την Αρμονία, ενώ η βία, ο πόλεμος συντελούν το Χάος. Επομένως,  βάση της δυαδικής σχέσης των αντιθέτων πορεύεται και ο κόσμος. Τα αντιθετικά στοιχεία  της Αρμονίας και του Χάους, θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι ισοδυναμούν και αντιστοιχούν στις έννοιες καλό και κακό.
3. Ο Θεοδωράκης, διαβλέπει στη στοχαστική φαντασία, την οντολογική ενεργοποίηση και δυνητικοποίηση για τη μετάβαση από τη διαφορετικότητα στην μοναδικότητα, διατυπώνοντας έναν προσανατολισμό διαδοχικά παράλληλων, μεν πλην, όμως αλληλοσυνδεόμενων πεδίων και δράσεων όπου πολιτική, μουσική, τέχνη, αισθητική τελούν υπό το πρίσμα της συμπαντικής αρμονίας[11] : «Ζω και υπάρχω μόνο όταν συντονίζομαι με το βασικό Νόμο της Συμπαντικής Αρμονίας, οπότε γίνομαι ένα υπαρκτό και δραστήριο μόριο, καθώς η ατομική και ασήμαντη καμπύλη του χρόνου που μου δόθηκε θα αξιωθεί να ενωθεί με το άπειρο, το ακατανόητο το εν, το γαλάζιο αιθέρα και το βόμβο των σφαιρών»[12].
4. Εν κατακλείδι, η θεωρία της Συμπαντικής  Αρμονίας, μέσα από την συνύπαρξη του βιωματικού, του στοχαστικού και του οντολογικού χαρακτήρα, αποτελεί τη φιλοσοφία της μουσικής του Μίκη Θεοδωράκη. Ο Μίκης Θεοδωράκης δια μέσου της ενδελεχής του και προσωπικής του έρευνας από τα πρώτα αρχικά ακούσματα έως την ολοκλήρωση της σύνθεσης της μουσικής του, συνέβαλε και διατύπωσε τη θεωρία του, “σύμφωνα με την οποία η πηγή και η ουσία της ζωής εκπορεύεται από το Κέντρο της Συμπαντικής Αρμονίας”[13]. 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Diels Hermann, Kranz Walter, ΟΙ ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ (ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ), ΟΙ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ, εκδ. ΠΑΠΑΔΗΜΑΣ, 2011.
• Δόικος, Παναγιώτης, Ο Μίκης Θεοδωράκης και η θεωρία της συμπαντικής αρμονίας, εκδ. Παπαζήση 2022.
• Δόικος, Παναγιώτης, Η φιλοσοφική θεωρία του Μίκη Θεοδωράκη, https://theodorakism.blogspot.com/2022/04/blog-post_9.html,
• Δόικος, Παναγιώτης, Principia Formarum—οντολογία της στοχαστικής φαντασίας, εκδ. Ρώμη, 2017.
• Θεοδωράκης, Μίκης, Λόγου Χάριν, αρχείο ηχογραφημένου λόγου, Αθήνα 2006.
• Θεοδωράκης, Μίκης – Γουλιάμος Κώστας,  Στη διαλεκτική της αρμονίας, εκδ. Gutenberg 2018.
• Θεοδωράκης, Μίκης, Μονόλογοι στο λυκαυγές, πρόλογος Γιώργος Κασιμάτη, Θεσσαλονίκη, Αθήνα, εκδ. Ιανός 2017.
• Huffman, A.Carl, Η Πυθαγόρεια παράδοση, (Οι Προσωκρατικοί φιλόσοφοι), Συναγωγή συστατικών μελετημάτων, Αθήνα 2005, 139-140.
• Hussey, Edward, Ηράκλειτος, (Οι Προσωκρατικοί φιλόσοφοι), Συναγωγή συστατικών μελετημάτων, Αθήνα 2005, 160-161.
• Keimpe Algra, Οι απαρχές της κοσμολογίας, (Οι Προσωκρατικοί φιλόσοφοι), Συναγωγή συστατικών μελετημάτων, Αθήνα 2005,
• Σερμέτη, Τ.,  Η Θεωρία της Συμπαντικής Αρμονίας και η Αξία του Μουσικού Έργου του Μίκη Θεοδωράκη, https://independent.gr/

[1]    Δόικος, Π., Principia Formarum—οντολογία της στοχαστικής φαντασίας, εκδ. Ρώμη, 2017.

[2]    Μίκης Θεοδωράκης- Κώστας Γουλιάμος,  Στη διαλεκτική της αρμονίας, εκδ. Gutenberg 2018, σ. 75.

[3]    Μίκης Θεοδωράκης,  Λόγου Χάριν, αρχείο ηχογραφημένου λόγου, Αθήνα 2006, [Β. 5 Οι απόψεις του Μίκη Θεοδωράκη] .

[4]    Μίκης Θεοδωράκης- Κώστας Γουλιάμος, (2018),  σ. 61.

[5]    Όπ.π., σ. 67.

[6]    Όπ.π., σσ. 70-71.

[7]    Μίκης Θεοδωράκης- Κώστας Γουλιάμος, (2018),  σ. 71.

[8]    Όπ.π.,. 77.

[9]    Όπ.π., σ. 81.

[10]  Όπ.π., σ.57.

[11]  Όπ.π., σ. 75.

[12]  Μίκης Θεοδωράκης,  Λόγου Χάριν, αρχείο ηχογραφημένου λόγου,  [Β. 5 Οι απόψεις του Μίκη Θεοδωράκη]

[13]  Δόικος, Π., (2022), σ. 261.