Tου Θανάση Σαρδέλη, Φιλολόγου M.Ed.
Tου Θανάση Σαρδέλη, Φιλολόγου M.Ed.
Η ουσία και το νόημα της ελευθερίας απασχόλησε όλες τις εποχές. Σήμερα είναι πολλοί εκείνοι που πιστεύουν ότι δεν αρκεί η έλλειψη καταναγκασμού για να υπάρξει ελευθερία, αλλά χρειάζεται οπωσδήποτε ηθική ολοκλήρωση και ψυχική δύναμη για να κατακτηθεί και πολύ περισσότερο για να διατηρηθεί η ελευθερία.
Ελευθερία: Η λέξη παράγεται από τον μέλλοντα του ρήματος έρχομαι και είναι ομόρριζη προς τη λέξη «έλευθος» που σημαίνει μονοπάτι και ύστερα πορεία. Η αρχική σύλληψη της έννοιας μας δείχνει πως δεν πρόκειται απλά για μια τετελεσμένη κατάσταση ενέργειας κατά την οποία ο άνθρωπος σκέπτεται, εκλέγει και δρά χωρίς κανέναν εξωτερικό ή εσωτερικό περιορισμό και καταναγκασμό. Η ανθρώπινη δράση όμως δεν είναι μια ενστικτώδης ή παρορμητική ενέργεια. Αντίθετα, είναι η τελική πράξη μιας ολόκληρης προηγουμένης σειράς λειτουργιών και διαδικασιών.
Αν η ανθρώπινη δράση είχε το χαρακτήρα μιας ενστικτώδους ή παρορμητικής αντίδρασης και συμπεριφοράς, τότε ο άνθρωπος δεν θα μπορούσε να είναι ελεύθερος γιατί τα ένστικτα και οι ορμές είναι στοιχεία που εμπεριέχονται στο γενετικό κώδικα του καθενός και συνεπώς ανήκουν στη φυσική νομοτέλεια που χαρακτηρίζει τη ζωή των ζώων.
Αντίθετα, η ανθρώπινη δράση ξεκινάει από την λογική του ανθρώπου η οποία αντιπροσωπεύει μια εγγενή βέβαια δυνατότητα σκέψης, αλλά προσδιορίζεται στη συνέχεια από τη γνώση που παράγει η σκέψη, από την κρίση που εξασφαλίζει η γνώση και η σκέψη, την επιλογή που στηρίζεται σ’ όλα τα προηγούμενα και την απόφαση η οποία στην ουσία αντιπροσωπεύει την αρχή της δράσης.
Είναι βέβαιο ότι η ελευθερία είναι αναίτια, δηλαδή δεν ορίζεται από έναν εξωανθρώπινο μηχανισμό της αρχής αιτίας- αποτελέσματος. Ο άνθρωπος είναι ελεύθερος επειδή ακριβώς είναι ο ίδιος η αιτία της δράσης του. Τούτο σημαίνει ότι η ελευθερία δεν μπορεί ποτέ να αποτελεί δοσμένη κατάσταση, αφού συνδέεται άμεσα με τον καθένα άνθρωπο ξεχωριστά.
Ο άνθρωπος φυσικά μπορεί να υποστηριχθεί ότι δεν είναι ελεύθερος αφού είναι διανοητικά πεπερασμένος. Όμως τα όρια, τόσο τα χρονικά όσο και τα ποιοτικά μέσα στα οποία κινείται η ανθρώπινη λογική, αντιπροσωπεύουν ένα μεγάλο διάνυσμα και συνεπώς δυνατότητα ελευθερίας. Άλλωστε ο άνθρωπος κρίνεται πάντοτε στα μέτρα των δυνατοτήτων του. Συνεπώς και η ίδια αυτή η έννοια της ελευθερίας είναι προϊόν της πεπερασμένης λογικής του.
Είναι ευνόητο, απ’ όσα προαναφέρθηκαν ότι ουσιαστικά κανένας άνθρωπος δεν γεννιέται ελεύθερος. Απλά, αφού όλοι έχουν λογική, έχουν το αναφαίρετο δικαίωμα και τη δυνατότητα να γίνουν ελεύθεροι. Έτσι, γίνεται πιο έντονα συνειδητή η έννοια της ελευθερίας ως μιας διαρκούς πορείας απελευθέρωσης από τους εσωτερικούς και τους εξωτερικούς καταναγκασμούς.
Πρέπει δε να σημειωθεί ότι οι καταναγκασμοί είναι πάντοτε προϊόντα της ζωώδους πλευράς της ανθρώπινης φύσεως. Συνεπώς η απελευθέρωση του ανθρώπου τόσο στο επίπεδο της κοινωνίας, όσο και στο επίπεδο του ατόμου είναι ευθέως ανάλογη της δέσμευσης των ενστίκτων και των και των παρορμήσεων των αλόγων δυνάμεων που κρύβει μέσα του.
Τις αρχές αυτές με τις οποίες ο άνθρωπος επιχειρεί να δεσμεύσει τον ίδιο του τον εαυτό, τις αποκαλούμε ηθική. Επομένως, ελεύθερος άνθρωπος, είναι μόνο ο ηθικός άνθρωπος γιατί αυτός μπορεί άφοβα να εκδηλώσει τη λογική του φύση αφού έχει μόνος του δεσμεύσει και περιορίσει την ζωώδη φύση του.
Σήμερα η ελευθερία μετά από τόσες ανθρώπινες εμπειρίες και βιώματα και μετά από τόσους αιώνες σκέψης απλώνεται σε διάφορα επίπεδα, αλλά κυρίως αυτό της ανθρώπινης υπόστασης και της κοινωνίας. Η ελευθερία στο επίπεδο της ανθρώπινης υπόστασης είναι η λεγόμενη εσωτερική ελευθερία, στο επίπεδο της κοινωνίας είναι η εξωτερική ελευθερία.
Στην εξωτερική ελευθερία διακρίνουμε διάφορες μορφές όπως: i)ατομική ελευθερία, ii)πολιτική, iii)οικονομική, iv)πνευματική, v) θρησκευτική, vi)εθνική, vii) κοινωνική.
Έχει χυθεί πολύ μελάνι απ’ τους σοφούς των αιώνων για το ζήτημα της ελευθερίας και πολύ περισσότερο αίμα από τους λαούς του κόσμου γι’ αυτήν. Η ελευθερία όσο δύσκολο κι αν είναι να την προσεγγίσει ο άνθρωπος ως έννοια και ουσία στις αληθινές της διαστάσεις, ασκούσε και ασκεί μια παράξενη γοητεία στον καθένα και κάνει τον άνθρωπο έναν αιώνιο ανιχνευτή και αναζητητή της. Δεν ερμηνεύεται αλλιώς ο τόσο έντονος στοχασμός γι’ αυτήν στους αιώνες, ούτε μπορούν να δικαιολογηθούν οι τόσες θυσίες στο όνομά της. Σήμερα οι αγώνες για την ελευθερία συνεχίζονται. Λαοί δουλωμένοι από ξένους ή από τυραννικά καθεστώτα αγωνίζονται ν’ αποτινάξουν τα δεσμά της δουλείας τους. Αλλά και οι λαοί που χαίρονται την ελευθερία συνεχίζουν καθημερινά να την αναζητούν σαν κάτι να τους λείπει. Τούτο σημαίνει πράγματι πως η ελευθερία έχει περιεχόμενο, δεν υπάρχει αυτόματα και αυτονόητα εκεί που λείπει η δέσμευση κι ο καταναγκασμός.
Γι’ αυτό κι ένα σημαντικό ρεύμα του σύγχρονου στοχασμού, κρίνοντας και αποτιμώντας τα πράγματα του καιρού μας και ιδιαίτερα των πολιτισμένων χωρών και ανθρώπων όπου οι εξωτερικές προϋποθέσεις της ελευθερίας υπάρχουν, στρέφεται στον ίδιο τον άνθρωπο, διατρανώνοντας την πεποίθηση ότι η ελευθερία δεν είναι υπόθεση εξωτερικών συνθηκών και κακώς αρκείται αυτός να την αναζητεί και να την απαιτεί απ’ έξω τις περισσότερες φορές. Είναι στη βάση της υπόθεση εσωτερική, υπάρχει κάπου βαθιά καταπλακωμένη και χωμένη μέσα μας κι αυτό που χρειάζεται είναι να την εντοπίσουμε και να την οδηγήσουμε στο φως για να νοηματοδοτεί και να συνέχει τη ζωή μας.
Ελευθερία σημαίνει αυθεντική σκέψη, αυτόβουλη συνειδητή δράση κι όχι μιμητισμός, υποκρισία, καχυποψία. Τα τελευταία αυτά στοιχεία δείχνουν την ανελευθερία της εποχής μας και στην ουσία υποδηλώνουν την ηθική αδυναμία, τη συνειδησιακή αναλγησία και την εξαφάνιση του ηρωϊσμού, ως μορφή προσωπικής στάσης απέναντι στην ελευθερία τουλάχιστον. Αν ελεύθερος θεωρείται ο «έχων ιδίαν βούλησιν» αυτή δεν μπορεί να κατακτηθεί από το άτομο, αν δεν υπάρχει απαλλαγή από εξωτερικούς ιδεολογικούς και υλικούς εξαναγκασμούς, αν δεν υπάρχει δίκαιη κατανομή του κοινωνικού πλούτου, αν δεν υπάρχει αναγνώριση ενός εκάστου μέλους της κοινωνίας. Διαπιστώνουμε δηλαδή ότι η κοινωνική δικαιοσύνη όπως αυτή εκφράζεται σε δίκαιη κατανομή του πλούτου, καθολική παιδεία, παροχή ίσων ευκαιριών και δυνατοτήτων, υπευθυνότητα και ισοτιμία των δύο φύλων είναι τα καινούργια στοιχεία που ολοκληρώνουν την ελευθερία του καιρού μας.
Αν ο νόμος ορίζει και κατευθύνει τις σχέσεις των πολιτών προς την πολιτεία και τους άλλους πολίτες και τους επιβάλλει υποχρεώσεις διασφαλίζοντάς τους τα δικαιώματά τους, αυτό που δημιουργεί τις σχέσεις ανάμεσά στους ανθρώπους και χαρακτηρίζει τον πολιτισμό τους είναι η ηθική. Η ηθική έχει τις ρίζες της στον εσωτερικό κόσμο του κάθε ανθρώπου, είναι σύνολο βιωμένων αξιών, αρχών και τρόπων ζωής, είναι αυτόνομη και αυθύπαρκτη και έχει δικό της μηχανισμό ελέγχου, τη συνείδηση. Η πραγμάτωση της ελευθερίας είναι δύσκολη και επίπονη υπόθεση και δεν χρειάζεται μόνο ψυχική δύναμη, αλλά σε κάποιες δύσκολες και καίριες στιγμές προϋποθέτει και μια δόση ηρωισμού. Ένας στοχαστής του καιρού μας λέει πως σε τέτοιες στιγμές «ο άνθρωπος δεν είναι καταναλωτής, αλλά παραγωγός ελευθερίας».
«Θέλει αρετήν και τόλμη η ελευθερία» Α. Κάλβος