Στο πεδίο της αρχαιολογίας, για παράδειγμα, διαθέτουμε σήμερα μια πολύ καλή εικόνα της περιοχής αφού για την βόρεια Πιερία ο αρχαιολόγος Ματθαίος Μπέσιος, γνωστός από την ανασκαφική έρευνα στην περιοχή εδώ και πολλά χρόνια, μάς έδωσε έναν καλογραμμένο τόμο μεγάλου σχήματος με τίτλο «Πιερίδων στέφανος» και αφορά τις αρχαιότητες της βόρειας Πιερίας (εκδόσεις ΑΦΕ, Κατερίνη 2010).
Χωρισμένο σε ενότητες χρονολογικές ο αρχαιολόγος περιγράφει τα ευρήματα στην περιοχή με ακρίβεια και συστηματικότητα—από τη νεολιθική εποχή μέχρι και την ύστερη αρχαιότητα (6500-600 π.Χ.).
Με τρόπο συστηματικό, αναδεικνύονται στα οικεία κεφάλαια τα ευρήματα σε δεκάδες περιοχές από τον Κορινό ώς το Αιγίνιο ενώ οι φωτογραφίες του τόπου και των ευρημάτων κατατοπίζουν τον αναγνώστη γύρω από την ανασκαφική δραστηριότητα αλλά και τη σημασία των αντικειμένων.
Εκτός Κατερίνης, σε επίπεδο μικρότερων γεωγραφικών περιοχών (Μηλιά, Οι Λαζαίοι και η εποχή τους, Πρακτικά Συμποσίου, Κατερίνη: Μορφωτικός και Πολιτιστικός Σύλλογος Κάτω Μηλιάς Πιερίας «Οι Λαζαίοι»—ΝΕΛΕ Πιερίας, 1991), Αιγίνιο (Πρακτικά του 1ου Συνεδρίου τοπικής ιστορίας και πολιτισμού: Το Αιγίνιο (Λιμπάνοβο) στον ιστορικό χώρο και χρόνο, Μορφωτικός λαογραφικός Σύλλογος « Η Δήμητρα», Αιγίνιο 2016), Ρητίνη) διαθέτουμε επιτέλους έγκυρους οδηγούς με ποικίλο περιεχόμενο – από αρχαιολογικές μελέτες μέχρι βυζαντινά και κυρίως νεώτερα μελετήματα (κοινωνική και θρησκευτική ζωή, ιστορία και πολιτισμός). Εννοείται εδώ ότι δεν συμπεριλαμβάνονται δεκάδες εργασίες και εκδόσεις από ποικίλους ερευνητές ή συλλόγους που ασχολούνται με τον τόπο τους (Ράχη, Τα Πάτρια, Δήμος Λιτοχώρου, σειρά Μελέτες και έρευνες κλπ.)
Η ανανέωση των ιστορικών σπουδών, η αλλαγή στον προσανατολισμό της ιστορικής επιστήμης επιτρέπουν την ανάδειξη του «περιφερειακού» ως στοιχείου όχι οπισθοδρόμησης αλλά προόδου, ως στοιχείο όχι στενόκαρδης και τοπικιστικής λατρείας του λαμπρού κάποτε παρελθόντος αλλά ως στοιχείο νέων ανακαλύψεων, νέων ερμηνειών, ριζικά ανανεωμένων και με ισχυρά ερείσματα στην κουλτούρα και στην ποιότητα της περιφέρειας. Πότε εντοπίζεται ιστορικά η αλλαγή αυτή; Ήδη, το μικρό, το καθημερινό, το ατομικό, το ανθρώπινο κάνουν δυναμική τους εμφάνιση εντός της ακαδημαϊκής ιστορίας και συμβάλλουν, από τη δεκαετία του 1970, στη νέα φυσιογνωμία των ιστορικών σπουδών.
Δεν είναι τυχαίο ότι ήδη στη δεκαετία του 1970 ξεκινά και στην Πιερία η έκδοση βιβλίων και φυλλαδίων με λαογραφικό (κυρίως) και ιστορικό περιεχόμενο εμπλουτίζοντας τη γνώση μας για πτυχές της τοπικής ιστορίας. Κατά τη δεκαετία του 1990 και εξής η παραγωγή αυξάνεται εντυπωσιακά όπως αυτό αποτυπώνεται στις μονογραφίες μεμονωμένων ερευνητών αλλά κυρίως, όπως είπαμε, στους τέσσερις μέχρι σήμερα τόμους που εξέδωσε η ΕΠΜ και έναν ο Δήμος Κατερίνης.
«H τοπική ιστορία, αντίθετα με τη γενική, στηρίζεται σε ίχνη ορατά και ανιχνεύσιμα, οικεία και γνωστά στους κατοίκους της περιοχής, για τα οποία δηλαδή κάποιοι από τους κατοίκους αυτούς μπορούν να μαρτυρήσουν, να τα επιβεβαιώσουν ή να διαψεύσουν. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο είναι αυτονόητη η παιδευτική διάσταση της τοπικής ιστορίας και σχεδόν αυτονόητη η ωφέλεια από τη μελέτη της, αφού συμβάλλει στην αυτογνωσία και στην ενίσχυση των δεσμών των κατοίκων με τον τόπο τους. Με άλλα λόγια η μελέτη της τοπικής ιστορίας δίνει τη δυνατότητα στους κατοίκους ενός τόπου στο ερώτημα: ποιος είμαι και από πού ήρθα, να απαντούν: είμαι αυτός, διότι ήρθα από εκεί» (Νίκος Δ. Βαρμάζης, Πρόσωπα και θέματα της Κατερίνης και της Πιερίας από τα μέσα του 18ου αιώνα ως τα μέσα του 20ού, Εκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2017, σ. 12-13).
Γι’ αυτό λοιπόν θεωρώ πολύ σημαντικό που πριν από τις κύριες εισηγήσεις του βιβλίου περιγράφεται μια προσωπικότητα που ήρθε από τη Ρητίνη και ξεχώρισε στις ιστορικές σπουδές. Η περίπτωση δηλαδή του πανεπιστημιακού Στέφανου Παπαδόπουλου νομίζω ότι είναι η πρώτη φορά που γίνεται εκτενής μνεία του έργου και του ανθρώπου (σ. 28-35) σε συνέδριο τοπικής ιστορίας στην Πιερία.
Παρενθετικά να σημειώσουμε πως ο Στέφανος Παπαδόπουλος (Ρητίνη Πιερίας 1936- Θεσσαλονίκη 1992), υπήρξε γιος του εκτελεσμένου από τους κατακτητές ηρωϊκού δασκάλου Γιάννη Παπαδόπουλου και καθηγητής της ιστορίας των Νεοτέρων Χρόνων στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.
Κυριότερα βιβλία του είναι δύο σημαντικά συνθετικά έργα του που στηρίζονται στο αρχειακό υλικό των Ιωάννη Νοτάρη και Ευάγγελου Κωφού: Οι επαναστάσεις του 1854 και 1878 στην Μακεδονία και Εκπαιδευτική και Κοινωνική δραστηριότητα του Ελληνισμού της Μακεδονίας κατά τον τελευταίο αιώνα της τουρκοκρατίας, και τα δύο εκδόσεις της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών (1970)].
Η πρώτη ενότητα του τόμου έχει τον τίτλο «Η ανθρώπινη παρουσία στην περιοχή της Ρητίνης όπως καταγράφεται από τα αρχαιολογικά ευρήματα» και σε αυτήν αναφέρονται οι σωστικές ανασκαφές της ΙΣΤ’ εφορείας προϊστορικών και κλασικών αρχαιοτήτων στη Ρητίνη Πιερίας Μπέσιος-Αθανασιάδου) οι οποίες ξεκινούν από το 2000 και μετά. Στην ίδια ενότητα μαθαίνουμε για τον νεολιθικό οικισμό της Ρητίνης μέσα από τα κεραμικά σκεύη των προιστορικών ανθρώπων (Ιντζέ, Ούρεμ-Κώτσου, Παπαδάκου, Παπαιωάννου, Σαριδάκη) όπως και για τη διερεύνηση της εκμετάλλευσης των φυτικών πηγών κατά τη νεολιθική περίοδο (Κούρτη).
Αρχαιολογικές πληροφορίες από την περιοχή της Ρητίνης καταθέτουν οι Μπέσιος-Νούλας όπως και πληροφορίες για το αρχαίο υλοτομείο στη θέση «Σεντούκια» συνέλεξε και παραθέτει ο Μιλτιάδης Μυτελέτσης.
Στην επόμενη ενότητα «Η Ρητίνη ως οικισμός, η Ιερά Μονή Αγίου Γεωργίου Ρητίνης, η κοινή τους πορεία» ο Βαγγέλης Παπαθανασίου προτείνει ψηφίδες και υλικό προς μία συγγραφή της ρητινιώτικης ιστορίας, η Μελίνα Παϊσίδου εξετάζει την Ι. Μ. Αγίου Γεωργίου σε ότι αφορά τη μνημειακή ζωγραφική της περιοχής, ο Χρ. Κραγιόπουλος αναφέρεται στην προφορική παράδοση των θαυμάτων του Αγίου Γεωργίου ενώ ο Νίκος Γραίκος μελετά και αναδεικνύει τις φορητές εικόνες της Ρητίνης—ας μην ξεχνάμε και την σπουδαία πολυσέλιδη συμβολή του στη μελέτη των φορητών εικόνων ολόκληρης της Πιερίας.
Στην ενότητα «Η Ρητίνη στο κεφάλαιο της πρόσφατης ιστορίας της Πιερίας» ερευνάται η γεωγραφική της θέση από την τουρκοκρατία μέχρι σήμερα (Απόστολος Ποντίκας) καθώς και επιμέρους πτυχές του μακεδονικού αγώνα στα Πιέρια (Δημοπούλου-Μπασδάρα) και των Κρητών Εθελοντών από το πέρασμά τους από τη Ρητίνη (Κουκουλιάτας). Κατατίθενται επίσης και χρήσιμες εισηγήσεις για τη γλώσσα, τα ήθη και έθιμα, τον χορό και τα ιδιώματα της ορεινής Πιερίας (Τσιουπλή, Καλαϊτζής, Κραγιόπουλος).
Η τελευταία ενότητα του συνεδρίου (Η Ρητίνη σήμερα και οι προοπτικές της) είναι αφιερωμένη στη δυναμική των αγροτοδιατροφικών εφοδιαστικών αλυσίδων (Λιούτας, Χαρατσάρη, Τριανταφύλλου), στη φροντίδα για την τοπική ανάπτυξη με την ίδρυση Οικοτεχνικής Μονάδας (Ρουκάς), στις προοπτικές του τουρισμού στην περιοχή (Ανδρεοπούλου) όπως και στις προσκυνηματικές περιηγήσεις (Βελιτσιάνος).
Το 1ο συνέδριο τοπικής ιστορίας με θέμα του τη Ρητίνη μπορεί να περηφανεύεται πως τα κατάφερε: δίνει απαντήσεις, εμπλουτίζει τη βιβλιογραφική έρευνα, αναδεικνύει τα θραύσματα του παρελθόντος, προτείνει ερμηνείες, καταθέτει τεκμήρια για την ιστορία των Ρητινιωτών, ενισχύει τους δεσμούς των κατοίκων με το παρελθόν τους, επιτελώντας έναν αληθινά παιδευτικό άθλο. Θερμά συγχαρητήρια σε όλους και όλες—πρωτίστως βεβαίως στον φιλόμουσο σύλλογό τους, τον Χιονοδρομικό Αθλητικό Ορειβατικό Σύλλογο και στο άξιο τέκνο της Ρητίνης Γιώργο Κουκουλιάτα.
[Μέρος του κειμένου που διαβάστηκε στην παρουσίαση του βιβλίου στη Ρητίνη, 22 Σεπτεμβρίου 2024. Τους συντελεστές της άψογης εκδήλωσης στο Παλιό Σχολείο της Ρητίνης ευχαριστώ και από τη θέση αυτή—για την τιμητική πρόσκληση].
antoniskalfas@yahoo.gr
