Οι 268 φωτογραφίες του θεσσαλονικιού συλλέκτη Βύρωνα Μήτου που αναφέρονται στην Κατερίνη και την περιοχή της αγοράστηκαν από τον Δήμο Κατερίνης και με τον τρόπο αυτό πλουτίζουν τη συλλογική μας μνήμη, ενισχύουν τη σχέση μας με το ιστορικό παρελθόν ενώ παράλληλα, σε κάποιες από αυτές τις λήψεις, αποκτάμε και μια πολύτιμη γνώση γύρω από το αρχιτεκτονικό τοπίο και τη φυσιογνωμία της Κατερίνης, εκεί, στα βάναυσα χρόνια της κατοχής.
Οι περισσότερες φωτογραφίες αποτυπώνουν τον γερμανικό στρατό καθώς αυτός ξεκινώντας από τον Αλιάκμονα διασχίζει τον Μακρύγιαλο, προχωρά προς την Κατερίνη (ο κατοχικός στρατός μπαίνει στην πόλη στις 14 Απριλίου 1941) και από το Λιτόχωρο φτάνει στον Πλαταμώνα και από εκεί στα στενά των Τεμπών (η Λάρισα καταλαμβάνεται στις 19 Απριλίου 1941).
Η ιδιαιτερότητα, ωστόσο, αυτών των φωτογραφικών λήψεων είναι πως αυτές δεν είναι επαγγελματικές, δεν διεκδικούν δηλαδή καμία καλλιτεχνικότητα—και ίσως για αυτόν τον λόγο να έχουν ξεχωριστή αξία. Όπως εύστοχα επισημαίνει ο συλλέκτης, οι φωτογραφίες αυτές «αν και είναι τραβηγμένες για να κοσμήσουν τα προσωπικά λευκώματα των Γερμανών στρατιωτών, δεν παύουν να μας μεταφέρουν με τα ασπρόμαυρα στιγμιότυπά τους σε εκείνη, τη σκοτεινή, θλιβερή, γεμάτη αίμα και μίσος εποχή. Οι στρατιώτες-φωτογράφοι δεν στοχεύουν σε καμιά επαγγελματική αναγνώριση. […] Γιατί, παράλληλα με την κύρια επιδίωξή τους, που είναι η διάσωση της προσωπικής τους ανάμνησης και ο εξοστρακισμός της λήθης, καταγράφουν και ρίχνουν φως σε επιμέρους πτυχές της ιστορίας της πόλης αυτής».
Επειδή, ωστόσο, μπορεί να δει κανείς αυτές τις φωτογραφίες και ως ένα δείγμα «ναζιστικού τουρισμού» ή ως γραφικότητα, θεωρήσαμε σκόπιμο να παρουσιάσουμε ένα δείγμα από αυτές προτείνοντας δύο επίπεδα «ανάγνωσης». Το πρώτο είναι καθαρά περιγραφικό και απαντά στην ερώτηση «τι αναπαρίσταται» έχοντας όμως στο μυαλό μας ότι αυτό που βλέπουμε φιλτράρεται μέσα από τους διαστρεβλωτικούς φακούς της ναζιστικής προπαγάνδας και κατά συνέπεια θα πρέπει να δούμε πίσω από το επίπεδο αυτό ερμηνεύοντας το «πώς» και το «γιατί» της αναπαράστασης.
Από την επίσημη αυτή φωτογραφική ματιά έλειπαν οι κακουχίες του ντόπιου πληθυσμού και όσες φορές οι φωτογράφοι της Μονάδας Προπαγάνδας επιχειρούσαν να φωτογραφίσουν τους ανθρώπους αυτούς –κυρίως παιδιά, ανθρώπους της υπαίθρου ή πολίτες με φιλικά αισθήματα προς τον κατακτητή— προτιμούσαν να σκιαγραφήσουν μια εικόνα γραφική και εξωραϊσμένη.
Ωστόσο, οι περισσότερες από τις φωτογραφίες αυτές είναι ερασιτεχνικές, τραβηγμένες από Γερμανούς στρατιώτες, με στόχους περισσότερο «ιδιωτικούς», αλλά με βάση το ίδιο προπαγανδιστικό αναπαραστατικό ψευδο-αφήγημα. Γνωρίζουμε ότι η φωτογραφία ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής στο ναζιστικό καθεστώς και ότι πολλοί Γερμανοί στρατιώτες πριν ακόμα φύγουν για το μέτωπο είχαν παρακολουθήσει μαθήματα φωτογραφίας σε συλλόγους και κρατικές «λαϊκές σχολές» μαθαίνοντας να χρησιμοποιούν τη φωτογραφία ως μέσο νατουραλιστικής αποτύπωσης των ευχάριστων στιγμών της ζωής.
Η ναζιστική προπαγάνδα είχε οργανώσει το αναπαραστατικό σύστημα του «οπτικού πολιτισμού» του καθεστώτος σαν μια καλοκουρδισμένη πολεμική μηχανή στην οποία, όπως χαρακτηριστικά έγραφε ο Γιόζεφ Γκέμπελς, ο φωτογράφος δεν είναι απλός φωτογράφος, αλλά ένας στρατιώτης που στο ένα χέρι κρατά το όπλο του και στο άλλο τη φωτογραφική του μηχανή με την οποία καταγράφει τα ένδοξα κατορθώματα των συμπολεμιστών του με τους οποίους συνδέεται με κοινά βιώματα και αισθήματα.
- Η τοπογραφία της Κατερίνης και οι άνθρωποί της (πλατεία Ελευθερίας, Αστική Σχολή Αικατερίνης, αρχοντικό Τσαλόπουλου, καπνομάγαζα και κατοικίες, πανοραμικά πλάνα του Ολύμπου και των Πιερίων).
- Η ανάπαυλα και η αναψυχή ως μέσα της ναζιστικής προπαγάνδας («φιλειρηνικές» στιγμές των στρατιωτών).
- Η ναζιστική μηχανή (στρατιωτικές παρελάσεις στην κατεχόμενη πόλη, συσκέψεις αξιωματικών, η σβάστικα στην κορυφή του Ολύμπου, ο διαβόητος στρατηγός Ρίγκελ).
- Οι απώλειες της Ελλάδας κατά την κατοχική περίοδο και οι εκτελέσεις πατριωτών στην Κατερίνη (σχόλια για τα γερμανικά αντίποινα, νεκροί, κατεστραμμένα οχήματα και αεροπλάνα στο αεροδρόμιο της Ανδρομάχης).
- Επιπροσθέτως θεωρήσαμε χρήσιμο να προσθέσουμε και μία ιδιαίτερη ενότητα υλικών τεκμηρίων, στην οποία εκθέτουμε ένα μέρος από το αυθεντικό υλικό των φωτογραφιών, έντυπα της γερμανικής προπαγάνδας, εκδόσεις, φωτογραφικές μηχανές της εποχής και κάποια ενδιαφέροντα ακόμα υλικά κατάλοιπα της ναζιστικής κατοχής.
Νικόλαος Γραικός
Αντώνης Κάλφας
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Ηρώ Κατσαρίδου, Ιωάννης Μότσιανος (επιμ.), Στο περιθώριο του πολέμου: Η Θεσσαλονίκη της Κατοχής (1941-1944) μέσα από τη φωτογραφική συλλογή Βύρωνα Μήτου, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Θεσσαλονίκη 2016.
- Άννα Μαρία Δρουμπούκη, Ιάσονας Χανδρινός (επιμ.), Η Θεσσαλονίκη κατά τη γερμανική κατοχή. Συλλογή φωτογραφιών Βύρωνα Μήτου, Ποταμός, Αθήνα 2014.
