Ποια η σχέση του αγιωνυμίου της Κατερίνης με την αρχαία πόλη Άτερα ή Hatera;

Ο  Ληκ, που πέρασε από την Κατερίνη στις 21 Δεκεμβρίου του 1806, προχώρησε στην ταύτιση της θέσεώς της με την αρχαία Άτηρα ή Hatera, των οδοιπορικών, και λόγω της ομοηχίας, αλλά και για τοπογραφικούς λόγους: «[…] Katerina so nearly approaches in sound to the Hatera, which is the first place occuring in the Table on the road from Dium to Berrhoea, than we can hardly doubt of the identity. …It may certainly be objected that the interval between Dium and Hatera in the Table is greater than the real distance from Malathria to Katerina; but this excess is….” Less than a due prοportion of that which occurs on the whole line from Dium to Berrhoea, which is 78 m.p. in the Table and less about 36 English miles in direct distance…» (σ. 424).

Το γεγονός ότι υφίσταται το αγιωνύμιο Κατερίνη σε περιοχή όπου, θα πρέπει αναγκαστικά να ψάξουμε για την Άτερα, δεν είναι νομίζω καθόλου τυχαίο.

Πιστεύω ότι υφίσταται παραγωγική σχέση ανάμεσα στα τοπωνύμια αυτά: Κατερίνη, δηλ. και Άτερα, βάση μιας «ηθελημένης παρεξήγησης», που πρέπει να έλαβε χώρα οπωσδήποτε πολύ προ του 17ου αι. και πιθανόν στην εποχή των λεγόμενων «Σκοτεινών Αιώνων».

Άλλωστε το τοπωνύμιο του αμέσως προηγουμένου σταθμού, αυτού του Δίου (Dium) συναντάται σε χάρτες και περιηγητές έως τα τέλη του 18ου αι. υπό  τον τύπο Σταδιά, ή επί το λατινικότερον, και συνήθως απαντώμενο, Στάντια.[1] [Κοίτα στο «Σπί» για Στάντια. Νομίζω αναφέρεται και στη Χάρτα του Ρήγα, ο οποίος αντλεί ίσως εκ της Γεωγραφίας του Μελετίου (τέλη 17ου αι.)[2]].

Το τοπωνύμιο δεν αποτελεί ανάμνηση της πόλεως του Δίου, όπως υποστηρίχθηκε[3], διότι, ως φαίνεται, αφορά στην επί της δημοσίας οδού θέση του σταθμού Δίου, λίγα χιλιόμετρα ανατολικότερα των τειχών του αρχαίου Δίου, παρά την «Γέφυρα του Παπά»,[4] όπου και τοποθετείται από έγγραφα των αρχών του 18ου αι. ο προγενέστερος του σταθμού του ποταμού Σέφταλι σταθμός επί της δημοσίας οδού.[5] Η αφομοίωση του άρθρου μάς οδηγεί ξανά σε χρήστες με μητρική γλώσσα την βλαχική ή την τουρκική.

Ο σταθμός της Άτερας, απέχει από τον σταθμό του Δίου, βάσει των οδοιπορικών, 12 μίλια, δηλ. 18 χιλιόμετρα. Στο χάρτη, που συνοδεύει τον σχετικό τόμο της σειράς  Τabula Imperii Romani  από λάθος τοποθετείται η statio Hatera στη θέση πάνω-κάτω της Ν. Εφέσου, ενώ εντός κειμένου αυτή τοποθετείται στην περιοχή του Μικρού Αγιάννη, όπου, βέβαια ικανοποιείται θεωρητικώς  η ανάγκη να καλυφθεί η απόσταση των 12 μιλίων από τον σταθμό του Δίου, αφού διά του Αγιάννη, διά του πιερικού δάσους (Pieria Silva), και των Παλατιτσίων φαίνεται πως διήρχετο δευτερεύον παρακλάδι μόνον της κυρίας οδού, που οδηγούσε στη Βέροια., και σε κάθε περίπτωση εφ’ όσον το Anamo είναι στις Λουλουδιές δεν μας βγαίνουν και τα μίλια (εάν δεχθούμε ότι η Άτερα είναι στον Αγιάννη), ενώ αυτό ισχύει πολύ καλά στην περίπτωση της Κατερίνης.

Η ταύτιση του Ανάμου με τον οικισμό των Λουλουδιών, εάν αποδειχθεί, καθιστά υποχρεωτική την αναζήτηση της Άτερας στην περιοχή της Κατερίνης. Ισχύει ακριβώς και το αντίστροφο. Επισημαίνω, όμως, ότι μόνον, ο πιθανολογούμενος εξ αιτίας κυρίως της ομοιότητος των τοπωνομασιών Άτερας και Κατερίνης -ισχνή από μόνη της ένδειξη- εντοπισμός της Άτερας στην περιοχή της Κατερίνης, δικαιολογεί την ταύτιση του οικισμού στα  Λουλούδια με το Άναμο. Βάσει των αποστάσεων σε μίλια που δίνει ο Πευτινγγεριανός Πίνακας ανάμεσα στους αναγραφόμενους σταθμούς, και με την επιφύλαξη ότι η πορεία του δρόμου μας είναι γενικώς μόνον γνωστή και υποθετική, η μεν Ηατερα θα έπρεπε να τοποθετηθεί λίγα χιλόμετρα βορειότερα της Κατερίνης, το δε Άναμον στο ύψος του Ελευθεροχωρίου.

Χαρακτήρας των σταθμών. Λαμβανομένου υπ’ όψιν του χαρακτήρος των σταθμών/mansions, ότι δηλαδή, πολλές φορές δεν ταυτίζονται με τον κυρίως οικισμό και μπορεί να απέχουν και αρκετά στάδια από αυτόν, ας κρατήσουμε την εισαγωγική παρατήρηση του Ληκ. Ήδη σε χάρτη εντός κειμένου της δημοσίευσης των Ιtinerarium Romanum, o K. Miller –στοιχιζόμενος με τους περιηγητές του 19ου αι.- τοποθετεί την Hatera δίπλα στο σύγχρονο τοπωνύμιο Katerini.

Η φυσική τάφρος του Πέλεκα εξασφάλιζε ιδεώδη οχύρωση στον σταθμό από δυσμάς και νότο. Οι σημερινές, ωστόσο σκάλες (Κατερινόσκαλα, Βρωμερής και Κορινού), φαίνεται πως διαμορφώνονται από την μέση ή ύστερη ρωμαϊκή εποχή. Ο δρόμος από την Πέτρα καταλήγει στην Κατερινόσκαλα.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Βλ. Cousinery, 1793: Standia, βλ. παραπάνω υποσημ.
2. Τομ. Β΄, σελ. 459: Σταδιά.
3. Υπό του καθ. Παντερμαλή.
4. Βλ. Αναφορά του 1707: Βασδραβέλλη, …Αρχείον Θεσσαλονίκης, σελ. 68-70 [Καραβέργος, σσ.45-47].
5. Φέρεται σε πληθυντικό ουδετέρου, εξέλιξη φυσιολογική-παράλληλα: Φάρσαλος-Φάρσαλα, Γύαρος-Γυούρα, Άβδηρον-Άβδηρα, Δίον-Διά, και προέκυψε εκ του «στα  Διά» με αφομοίωση του άρθρου [Georgakas, BZ 42(1943) 87].

Μικροϊστορικά του Αντώνη Κάλφα