Όταν ένας αγύρτης ντύνεται την προβιά της επιστήμης σε έναν κόσμο με τόσο μεγάλο ποσοστό λειτουργικού αναλφαβητισμού, παίρνει στον λαιμό του αθώους ανθρώπους που πάνω στην απελπισία τους αναζητούν «μαγικές» λύσεις. Η τελευταία περίπτωση του 66χρονου ψευτογιατρού Δ.Τ., που φέρεται μαζί με τον συνεργό του στη Γερμανία να εξαπάτησαν και να οδήγησαν στον θάνατο πέντε ασθενείς, το επιβεβαιώνει.
Ο Έλληνας και ο Γερμανός εξαπάτησαν ασθενείς με σκλήρυνση κατά πλάκας σε προχωρημένο κυρίως στάδιο, αλλά και με άλλες νευρολογικές παθήσεις, πείθοντάς τους σε κάποιες περιπτώσεις να σταματήσουν την αγωγή τους και συστήνοντάς τους άλλη θεραπεία, η οποία υποτίθεται ότι ήταν βλαστοκύτταρα με αντίτιμο 25.000 ευρώ.
Στο πρόσωπο του «φρέσκου» ψευτογιατρού η ψευδοεπιστημοσύνη βρήκε ακόμη έναν εκφραστή, επιβεβαιώνοντας για μια ακόμη φορά πως οι ψευδοεπιστήμονες και η ψευδοεπιστήμη γενικότερα έχουν εισβάλει για τα καλά στη ζωή μας, δυστυχώς με τον ίδιο τρόπο που έχει εισβάλει και η επιστήμη, με τη διαφορά ότι οι πρώτοι είναι άκρως επικίνδυνοι.
Το καλύτερο αντίδοτο για τη ψευδοεπιστήμη είναι, όπως έχει γράψει και ο Καρλ Σάγκαν, η πραγματική επιστήμη, της οποίας τα θαύματα είναι εξίσου εκπληκτικά, αλλά έχουν και την πρόσθετη αρετή να είναι μάλλον, πραγματικά!
Δυστυχώς, τη σημερινή εποχή της τεχνολογίας και της πληροφορίας η κοινωνία μας εξακολουθεί να μαστίζεται από αυτό που ο Ουμπέρτο Έκο ονομάζει «προσφυγή στη μαγεία». Αν νομίζουμε ότι οι άνθρωποι έχουν περάσει από τα σκοτάδια του Μεσαίωνα στο φως της λογικής και ότι σκέφτονται και αποφασίζουν ορθολογικά ακολουθώντας την επιστήμη, μάλλον γελιόμαστε.
Η επιστήμη στη Δύση αντιμετωπίζει μια μεγάλη απώλεια κύρους – σε αυτό συνέβαλε και η διαχείριση της πανδημίας – ενώ ταυτόχρονα αυξάνεται το ενδιαφέρον για τη μαγεία και τον παραλογισμό.
Η Πίστη και τα μαντζούνια αρκούν για να σωθεί κάποιος;
Η Ιατρική είναι το πρώτο και πιο πρόσφορο πεδίο όπου οι ψευδοεπιστήμονες βρίσκουν γόνιμο έδαφος δράσης (RationalWiki). Η ψευδο-ιατρική είναι ίσως η πιο παλιά, η πιο δημοφιλής και η πιο ζημιογόνος μορφή ψευδοεπιστήμης, η οποία προκαλεί τεράστια ζημιά τόσο στην υγεία και τη ζωή των θυμάτων της, όσο και στην οικονομία.
Η συνήθης έκφρασή της είναι οι συσχετίσεις επιστημονικών ανακαλύψεων (π.χ. βιταμίνες, πρωτεΐνες, ιχνοστοιχεία, κ.ά.) με γενικότερες έννοιες, όπως αντιγήρανση, ευεξία, δύναμη, κ.ά., και ο «κομπογιαννιτισμός», δηλαδή η προώθηση «εναλλακτικών» θεραπειών σε άτομα με ελαφρές παθήσεις και σταδιακά με πιο βαριές. H ψευδο-ιατρική πατάει στις αρνητικές εμπειρίες/αποτυχία ίασης ατόμων που ακολούθησαν συμβατικές θεραπευτικές αγωγές, για να προκαλέσει την άρνηση ασθενών να υποβληθούν σε ενδεδειγμένες ιατρικές θεραπείες για σοβαρές παθήσεις, όπως είναι ο καρκίνος.
O πιο κλασικός γλωσσικός «κράχτης» είναι η καταχρηστική και ανορθόδοξη χρήση του όρου «ολιστικός», ένας όρος που προτάθηκε από τον Νοτιοαφρικανό Γιαν Σμουτς την εποχή που υποστήριζε τον φυλετικό διαχωρισμό των Λευκών και των Μαύρων της χώρας του, για να δικαιολογήσει την καταπίεση του ατόμου, του μέρους, χάριν της κοινωνίας, του όλου (Yapijakis,2019).
Στην Ιατρική η ψευδοεπιστήμη συναντάται με δύο μορφές. Η πρώτη προωθεί με εμμονικό τρόπο την υπερφυσική, πνευματιστική και παραφυσική ίαση και την πεποίθηση ότι «η Πίστη σώζει». Η ψευδοεπιστημονική ιδέα ότι όλες οι σοβαρές παθήσεις μπορούν να γιατρευτούν με υπερφυσικά μέσα έχει οδηγήσει στο θάνατο αρκετούς ασθενείς, που θα μπορούσαν εύκολα να σωθούν με τα συμβατικά και ενδεδειγμένα ιατρικά μέσα.
Η δεύτερη μορφή της ιατρικής ψευδοεπιστήμης δεν χρησιμοποιεί μεταφυσικά επιχειρήματα, αλλά βασίζεται σε ψευδοεπιστήμη που ντύνεται με επιστημονικό μανδύα και, είτε έχει αδύναμη επιστημονική τεκμηρίωση, είτε έχει ήδη καταρριφθεί επιστημονικά, όπως π.χ. η χρήση φυτικών συμπληρωμάτων για ίαση, ή η θεραπεία του καρκίνου μόνο με τη διατροφή.
Αναγνωρίστε τους «κομπογιαννίτες»!
Ωστόσο δεν είναι δύσκολο να αντιληφθεί κάποιος τους ψευτογιατρούς, αρκεί να δει τα «σημάδια»:
- 1. Μιλούν περισσότερο από ό,τι ακούν και μιλούν υπερβολικά-συχνά και για τα προσωπικά τους
- 2. Ισχυρίζονται ότι μπορούν να αντιμετωπίσουν το κακό στη «ρίζα» του, να εντοπίσουν και να θεραπεύσουν οποιαδήποτε υποκείμενο πρόβλημα.
- 3. Βγάζουν γρήγορα διάγνωση και υπόσχονται γρήγορα, δραματικά και θαυμαστά αποτελέσματα.
- 4. Μιλούν για τους πελάτες τους χρησιμοποιώντας ακόμη και τα ονόματά τους. Ένας σοβαρός γιατρός σέβεται το ιατρικό απόρρητο
- 5. Χρησιμοποιούν εμπειρίες άλλων ασθενών τους για να υποστηρίξουν τους ισχυρισμούς τους. Όλοι τείνουμε να πιστεύουμε τις προσωπικές εμπειρίες, αλλά ο διαχωρισμός αιτίας και αποτελέσματος μπορεί να είναι δύσκολος. Δείξτε δυσπιστία εάν ακούσετε ότι το προϊόν Χ θεραπεύει τον καρκίνο, την αρθρίτιδα ή οτιδήποτε άλλο.
- 6. Διαφημίζουν και καμαρώνουν τα προσόντα και τις ικανότητές τους
- 7. Εμφανίζουν διαπιστευτήρια και περγαμηνές σε γλώσσες μη κοινές που δεν αναγνωρίζονται από κανέναν επίσημο φορέα.
- 8. Διαγιγνώσκουν τις ίδιες αγαπημένες τους ασθένειες σχεδόν σε όλους τους ασθενείς τους.
- 9.Υπόσχονται με βεβαιότητα και απολυτότητα θεραπεία σε συγκεκριμένο χρόνο και με το αντίστοιχο αντίτιμο
- 10. Ισχυρίζονται ότι αμφισβητούνται και υφίστανται διωγμό ή πόλεμο από συναδέλφους τους γιατρούς επειδή πρωτοπορούν. Μέσω της συνωμοσιολογίας προσπαθούν να κερδίσουν την συμπάθεια παρουσιάζοντας τον εαυτό τους ως «θύμα» κακών συναδέλφων ή «αουτσάιντερ».
- 11. Ισχυρίζονται ότι έχουν γυρίσει ολόκληρο τον κόσμο για να καταλήξουν σε ό,τι λειτουργεί καλύτερα για τον άνθρωπο.
- 12. Συμβουλεύουν τα θύματά τους να διακόψουν την επαφή με τον γιατρό τους ενθαρρύνοντάς τα να γίνουν οι πρεσβευτές τους, απαιτώντας παράλληλα απόλυτη εχεμύθεια, συχνά με καταπιεστικό τρόπο.
- 13. Δεν παρέχουν πληροφορίες σχετικά με τα δικαιώματα των ασθενών, την εμπιστευτικότητα, κλπ, ώστε να συναινέσουν στη θεραπεία τους.
- 14. Συχνά είναι επικριτικοί ως προς τον τρόπο ζωής ή τα προβλήματα των ασθενών δημιουργώντας τους ενοχές για την κατάστασή τους
- 15. Οι ασθενείς δεν τους βρίσκουν όποτε επιθυμούν. Συχνά οι ψευτογιατροί δεν απαντούν στα τηλέφωνα ή ακυρώνουν τα ραντεβού τους.
- 16. Συχνά οι ψευτογιατροί παρουσιάζουν δόκιμα άρθρα από εργασίες στον σχετικό τομέα ως «αποδείξεις» ότι οι ισχυρισμοί τους είναι αληθείς ακόμα και όταν υπάρχει μετέπειτα έρευνα που καταρρίπτει την αρχική.
- 17. Αρκετές φορές επινοούν το δικό τους λεξιλόγιο με όρους που δεν υπάρχουν, αναγκάζοντας τους αποδέκτες να τους ερμηνεύουν σύμφωνα με τις προκαταλήψεις τους
Και ξεσκεπάστε τους!
Οι ψευτογιατροί εκμεταλλεύονται με εξαιρετική αήθεια και κυνισμό το “no choice”…Ένας απελπισμένος ασθενής σε προχωρημένο στάδιο μιας νόσου αποτελεί ένα εύκολο θύμα επίδοξων χειραγωγών. Η ευπιστία που δείχνουν γενικά οι άνθρωποι που υποφέρουν σε αυτούς εξηγείται ως η ανάγκη να κατανοήσουν, να εκλογικεύσουν και να νοηματοδοτήσουν ό,τι συμβαίνει γύρω τους, προκειμένου να βρουν λύση στα προβλήματά τους ή να αισθανθούν καλύτερα. Και εκεί είναι η παγίδα.
Έτσι θα «ξεσκεπάσετε» έναν ψευτογιατρό
- 1. Έλεγχος των διαπιστευτηρίων του. Οι τίτλοι από ξένα πανεπιστήμια είναι ένα κοινό στοιχείο μεταξύ των απατεώνων. Όλοι πιστεύουν ότι κάποιος, κάπου, έχει ελέγξει και έχει επαληθεύσει τα διαπιστευτήρια ενός τέτοιου ατόμου, αλλά μερικές φορές αυτό δεν έχει γίνει ή χρειάζεται πολύς χρόνος για να γίνει. Για αυτό ρωτήστε τον γιατρό σας ευθέως, ζητήστε ακόμη και την άδεια άσκησης επαγγέλματός του ή απευθυνθείτε στους ιατρικούς συλλόγους. Στις ΗΠΑ και στη Μ. Βρετανία οι βάσεις δεδομένων των γιατρών είναι ανοικτές για το κοινό. Μπορείτε επίσης να απευθυνθείτε για επαλήθευση στο ίδιο το εκπαιδευτικό ίδρυμα από το οποίο προέρχονται οι τίτλοι σπουδών, με την προϋπόθεση ότι υπάρχει. Τακτική των ψευτογιατρών είναι να αραδιάζουν μια σειρά από τίτλους ή ειδικότητες που μπορεί να μην υπάρχουν.
- 2. Αναζήτηση συστάσεων και μαρτυριών από φίλους και συγγενείς σχετικά με τον γιατρό, αν υπάρχουν. Σε καμία περίπτωση μην εμπιστεύεστε τον Dr. Google.
- 3. Μελέτη της συμπεριφοράς του. Δείτε αν διαθέτει επαρκή γνώση, αν είναι πειστικός, αν ακούει τις ανησυχίες σας ή προσπαθεί να σας επιβάλει την άποψή του με τρόπο που σας τρομοκρατεί, αν μιλά για αθέμιτες ιατρικές πρακτικές και προτείνει αδικαιολόγητες εξετάσεις, αν ενοχλείται όταν αμφισβητείτε την κρίση του ή αν ας προτείνει ξεπερασμένες θεραπείες και αρνείται να δοκιμάσει νέες, βελτιωμένες τεχνικές παρά τα στοιχεία που υποστηρίζουν την ασφάλεια και την αποτελεσματικότητά τους.
- Ζητήστε του να σας φέρει σε επαφή με άλλους ασθενείς για να δείτε την αντίδρασή του.
- 4. Αντιμετώπιση με καχυποψία. Οι σοβαροί γιατροί δεν δίνουν υποσχέσεις. Εάν ένας γιατρός υπόσχεται άμεση ή θαυματουργή θεραπεία με συγκεκριμένα σκευάσματα χωρίς να κάνει προηγουμένως εξετάσεις, πιθανότατα είναι ψευτογιατρός. Επίσης εάν δεν εξηγήσει πώς λειτουργούν τα φάρμακα που προτείνει ή δεν ενημερώσει για πιθανές παρενέργειες, είναι ύποπτος.
- 5. Ένας γιατρός δεν θα προσπαθήσει ποτέ να πουλήσει φάρμακο ή θεραπεία, αντίθετα θα αργήσει προκειμένου να προτείνει την κατάλληλη. Επίσης δεν θα σας πει να διακόψετε τη θεραπεία σας για να πάρετε βότανα και μαντζούνια και δεν αρνείται τη συνταγογράφηση.
- 6. Έλεγχος για ύπαρξη ιστοσελίδας, διεύθυνσης ηλεκτρονικού ταχυδρομείου και προφίλ στα κοινωνικά δίκτυα και παρακολούθησή του. Αν δεν αφήνει ηλεκτρονικά «ίχνη» μπορεί να είναι ύποπτος.
- 7. Οι σοβαροί γιατροί δεν δέχονται ποτέ ασθενείς σε απομονωμένους χώρους, σπίτια, καφετέριες, επαύλεις, κλπ, έστω και αν δραστηριοποιούνται στο εξωτερικό
- 8. Σημασία σε λάθη ή σε αφύσικη συμπεριφορά. Ένα μοτίβο αδράνειας, επικοινωνιακών προβλημάτων και λαθών, όπως η μη επιστροφή τηλεφωνικών κλήσεων, η παραγγελία λανθασμένων εξετάσεων ή η παράλειψη ενημέρωσης των αρχείων του ασθενούς, αυξάνουν την πιθανότητα να πρόκειται για έναν ψευτογιατρό
- 9. Οι ψευτογιατροί έχουν εύλογες δικαιολογίες για τις θεραπευτικές τους αποτυχίες με κύρια την «θεραπευτική κρίση». Αρχικά ισχυρίζονται ότι η θεραπεία προκάλεσε βελτίωση στον ασθενή, ενώ αργότερα ότι χωρίς τη θεραπεία τα συμπτώματα του ασθενούς θα είχαν επιδεινωθεί. Στη τρίτη φάση (όταν επιδεινώνονται) λέει στον ασθενή του ότι βιώνει μια θεραπευτική κρίση, η οποία είναι κάτι παραπάνω από ένα τέχνασμα για να συνεχίσει να τον απομυζεί οικονομικά.
- 10. Εμπιστοσύνη στο ένστικτο και στην κρίση σας. Εάν κάτι δεν σας «κολλάει» και υποπτεύεστε ότι ο γιατρός σας είναι “fake” ή ακατάλληλος για να σας θεραπεύσει ή προσπαθεί να επωφεληθεί από σας, απευθυνθείτε αλλού για να λάβετε μια δεύτερη γνώμη ή αναθέστε σε κάποιον άλλο να κάνει μια έρευνα για αυτόν (π.χ. σε έναν δικηγόρο) ή, γιατί όχι, καταγγείλτε τον στις Αρχές ως απατεώνα.
Η ψευδοεπιστήμη στον Τύπο
Η χρήση ανοησιών και αποκυημάτων της φαντασίας αντί απτών δεδομένων αφήνει πίσω της πολλά διαφορετικά ίχνη και ενδείξεις που μπορούμε εύκολα να εντοπίσουμε, αν και οι ψευδοεπιστήμονες καθημερινά επινοούν νέους τρόπους για να κοροϊδεύουν τον εαυτό τους και τους άλλους, «εργαλειοποιώντας» συχνά τα ΜΜΕ.
Ωστόσο υπάρχουν κάποια βασικά κριτήρια τα οποία βοηθούν ειδικά στον εντοπισμό ιστοριών ψευδοεπιστήμης στον Τύπο, με πρώτη την προσωπική κριτική ικανότητα και εμπειρία, η οποία διαδραματίζει σημαντικό ρόλο και είναι εκείνη που μας οδηγεί στην ανακάλυψη της αλήθειας.
Ειδικότερα «ύποπτο» είναι ένα άρθρο στο οποίο:
- 1. δεν παρουσιάζεται η μεθοδολογία μιας έρευνας και δεν χρησιμοποιείται επιστημονική ορολογία,
- 2. δεν δηλώνονται με σαφήνεια οι ερευνητικοί περιορισμοί, δίνοντας, για παράδειγμα, την εντύπωση πως μια μελέτη που διεξάγεται εξ ολοκλήρου σε ποντίκια αφορά και στον άνθρωπο,
- 3. δεν επιβεβαιώνονται οι ισχυρισμοί από άλλη πηγή,
- 4. αντιμετωπίζονται με ίσους όρους τα καθιερωμένα επιστημονικά δεδομένα και οι περιθωριακές ιδέες,
- 5. χρησιμοποιούνται μέθοδοι εντυπωσιασμού (αυτό είναι ιδιαιτέρως συνηθισμένο σε ιστορίες κινδυνολογίας με «θαύματα») ή προβάλλονται εντυπωσιακοί/δελεαστικοί τίτλοι ή λέξεις-δολώματα που μπορεί ακόμη να αναφέρονται σε αυθεντίες της επιστήμης,
- 6. δεν διαχωρίζονται τα επιστημονικά στοιχεία από την πολιτική της επιστήμης ή γίνεται προπαγάνδα,
- 7. η έρευνα διασυνδέεται μόνο με κινδυνολογία, όπως, για παράδειγμα, είναι οι ιστορίες για τις λοιμώδεις νόσους που συνδέονται με τη βιοτρομοκρατία,
- 8. η έρευνα η οποία εμφανίζεται ως βάση έχει δημοσιευθεί σε περιοδικό που κανείς δεν έχει ακούσει. Γενικά, η αναφορά σε αοριστίες είναι ένα κριτήριο,
- 9. χρησιμοποιούνται πηγές αμφιβόλου προέλευσης ή διατυπώνονται συχνά ανάλογοι ισχυρισμοί, όπως είναι, π.χ., κάποια ομάδα περιβαλλοντολόγων ή ακτιβιστών υγείας ή μια «ύποπτη» ιστοσελίδα,
- 10. αν δεν αναφέρονται ξεκάθαρα ο συγγραφέας, η μελέτη, ο χρόνος και ο τόπος διεξαγωγής της και τα ονόματα των επιστημόνων που εμπλέκονται, καθώς και η βιβλιογραφία, τότε χρήζει διερεύνησης, και
- 11. δεν συμφωνεί με όσα ξέραμε μέχρι τώρα για το πώς λειτουργεί ο κόσμος και γενικά με τη λογική και την κριτική σκέψη μας.
Η επιστημονική γνώση:
- α) βασίζεται στην εμπειρική παρατήρηση και στο πείραμα και όχι σε κάποια αυθεντία ή ιερό κείμενο,
- β) εξηγεί ένα εύρος εμπειρικών φαινομένων,
- γ) μπορεί να ελεγχθεί εμπειρικά κατά τρόπο που να έχει νόημα και που συνήθως περιλαμβάνει τον έλεγχο προβλέψεων που εξάγονται από τη θεωρία,
- δ) επαληθεύεται με εμπειρικά πειράματα ή με την ανακάλυψη καινούργιων δεδομένων,
- ε) μπορεί να ελεγχθεί από οποιονδήποτε, ανεξαρτήτως προσωπικών θρησκευτικών ή μεταφυσικών πεποιθήσεων,
- στ) είναι δυναμική και γόνιμη και οδηγεί τους ερευνητές σε καινούργια γνώση και κατανόηση του φυσικού κόσμου,
- ζ) προσεγγίζεται με σκεπτικισμό παρά με ευπιστία και
- η) δεν προτάσσεται με δογματισμό και δεν διεκδικεί το αλάθητο.
ΠΗΓΕΣ:
RationalWiki
Βικιπαιδεία
https://www.ellinikahoaxes.gr/
http://www.eleto.gr/download/Conferences/12th%20Conference/Papers-and-speakers/12th_001a_YapijakisChristos_OmilitisEnarktirias_V04.pdf
Β. Μιχοπούλου (2022). Δημοσιογραφία της Επιστήμης. Ένας πρακτικός οδηγός για τους δημοσιογράφους. Εκδόσεις Παρισιάνου
http://skepdic.gr/Entries/Psi/pseudoc.htm
Γ. Γιώτης (2022). Οδηγός Επιβίωσης στην εποχή της Παραπληροφόρησης. Εκδόσεις Θύραθεν
tanea.gr (2020)
Ακολουθήστε το 
