Ακτές της Πιερίας
βλέφαρα γυναίκας με όραση
βλέπετε προς τα περιβόλια της Μικρασίας.
Τάκης Γραμμένος, Το φως της αγοράς, ύψιλον/βιβλία 1986
Στην εμβληματική «Ιστορία ενός αιχμαλώτου» (1929) του Στρατή Δούκα, ο ήρωας Νικόλας Καζάκογλου (το Κοζάκογλου το έβαλα, λέει ο Δούκας, σαν πιο εντυπωσιακό) αφηγείται σε ένα καφενείο στο χωριό Σπί ή Στουπί (σημερινή Νέα Έφεσσο) το πώς κατάφερε να σωθεί μετά την μικρασιατική καταστροφή μεταμφιεζόμενος σε Τούρκο. Το βιβλίο έγινε σύμβολο ενός ολόκληρου κόσμου, του κόσμου της προσφυγιάς, διαβάστηκε πολύ από το αναγνωστικό κοινό και επαινέθηκε για την σπάνια γλώσσα του ομοθύμως από την κριτική—ο Φώτης Κόντογλου βρήκε μάλιστα «εξαίσια» και την αφιέρωση του βιβλίου.
Ακτές της Πιερίας
βλέφαρα γυναίκας με όραση
βλέπετε προς τα περιβόλια της Μικρασίας.
Τάκης Γραμμένος, Το φως της αγοράς, ύψιλον/βιβλία 1986
Στην εμβληματική «Ιστορία ενός αιχμαλώτου» (1929) του Στρατή Δούκα, ο ήρωας Νικόλας Καζάκογλου (το Κοζάκογλου το έβαλα, λέει ο Δούκας, σαν πιο εντυπωσιακό) αφηγείται σε ένα καφενείο στο χωριό Σπί ή Στουπί (σημερινή Νέα Έφεσσο) το πώς κατάφερε να σωθεί μετά την μικρασιατική καταστροφή μεταμφιεζόμενος σε Τούρκο. Το βιβλίο έγινε σύμβολο ενός ολόκληρου κόσμου, του κόσμου της προσφυγιάς, διαβάστηκε πολύ από το αναγνωστικό κοινό και επαινέθηκε για την σπάνια γλώσσα του ομοθύμως από την κριτική—ο Φώτης Κόντογλου βρήκε μάλιστα «εξαίσια» και την αφιέρωση του βιβλίου.
Ο Δούκας βρέθηκε στα «προσφυγοχώρια της επαρχίας Αικατερίνης» ως δημοσιογράφος αθηναϊκής εφημερίδας? το πρώτο τυπογραφείο στην Κατερίνη, μικρή πόλη τότε που μόλις είχε προβιβαστεί σε Δήμο επειδή διέθετε 10.000 κατοίκους, ιδρύεται από πόντιους πρόσφυγες το 1930 ενώ παράλληλα εκδίδεται από την ίδια ποντιακή ομάδα η πρώτη εφημερίδα που έμελλε να μακροημερεύσει, ο «Μακεδονικός Αγών» (ο Αιμίλιος Ξανθόπουλος, εις εκ των εκδοτών, δήμαρχος της Κατερίνης, θα εκτελεστεί από τους Γερμανούς στις 23 Φεβρουαρίου του 1943, μαζί με άλλους 39 πατριώτες).
Ο καλύτερος δημοσιογράφος του 20ού αιώνα στην Πιερία υπήρξε αναμφισβήτητα ο πολυγραφότατος Σάββας Κανταρτζής: ισχυρή ποντιακή προσωπικότητα, συνεταιριστής, φίλος του Λεωνίδα Ιασωνίδη, οπαδός των Φιλελευθέρων και μαχητής της αριστεράς για ένα διάστημα (εξορίστηκε για τις ιδέες του στον Άη-Στράτη), επίλεκτο μέλος της Εκκλησίας των Ευαγγελικών της πόλης, εκδότης της εφημερίδας «Νέα Εποχή» αλλά και δημοσιογράφος σε εφημερίδες της Θεσσαλονίκης, ο Σάββας Κανταρτζής (Κοτύωρα/Ορντού 1900- Κατερίνη 1985) περιέγραψε με ακρίβεια και σεβασμό στην αλήθεια τη μοίρα του ποντιακού ελληνισμού.
Από τον δεκατριών τόμων όγκο των απομνημονευμάτων, που άρχισε να εκδίδει το 1972, τρεις τόμοι είναι αφιερωμένοι στην τραγωδία του Πόντου. Ο Κανταρτζής περιγράφει με ζωντάνια τα πρώτα του γράμματα στο ελληνικό σχολείο των Κοτυώρων, στην Ψωμιάδειο Σχολή, τα πρώτα μηνύματα αλλαγής της οθωμανικής πολιτικής, την εξορία στον Καύκασο για να να αποφύγει τα αντίποινα των Τούρκων, τις θηριωδίες του Τοπάλ Οσμάν και του Κεμάλ. Κατατοπιστικές και άκρως ενδιαφέρουσες είναι ακόμη και οι πρώτες (αρνητικές) εντυπώσεις του από την πόλη της Κατερίνης, όταν την αντικρύζει για πρώτη φορά το 1925.
Αξιοσύστατα και τεκμηριωμένα είναι και δύο μικρά βιβλία που εκδόθηκαν σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων το 1965 και 1966. Ο Θεόφιλος Ευθ. Χαλκίδης (Φάτσα Πόντου 1900—Κατερίνη 1985) στα «Απομνημονεύματα» (Κατερίνη 1965) μάς παρέχει πληροφορίες γύρω από τους κεμαλικούς διωγμούς, τις προσπάθειες εγκατάστασης στην Ελλάδα στην Κατερίνη του μεσοπολέμου («ελώδης χωρίς πόσιμο νερό») και στην γενεαλογία του γράφοντος. Στην πρώτη σελίδα και ο υπέρτιτλος: «Πόντος» με τον προσδιορισμό του θέματος: «Απομνημονεύματα από την εξόντωσιν και σφαγήν του ποντιακού ελληνισμού υπό της επαναστατικής κυβερνήσεως του Κεμάλ, και ο επαναπατρισμός εις την Ελλάδα». Στον πρόλογό του τονίζει: «αγαπητοί μου αναγνώσται, δεν γράφω φαντασίες ή υπερβολές, αλλά απτά και συγκεκριμένα όπως τα έζησα και υπόφερα πριν σαράντα επτά χρόνια».
Το βιβλιαράκι του εμπόρου Νικόλαου Γ. Δεληγιαννίδη (Κοτύωρα/Ορντού 1877 — Κατερίνη 1941) είναι ημερολογιακή μαρτυρία (1921-1922), εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, με την ένδειξη στο εξώφυλλο «Ποντιακές ιστορίες». Πρόκειται για το ημερολόγιο που κρατούσε ο συγγραφέας κατά το διάστημα της εξορίας του και της φυλάκισής του από τους Τούρκους και το οποίο εξέδωσε ο γιος του Τάκης επί τη συμπληρώσει 25 χρόνων από τον θάνατο του πατέρα του. Οι περιοχές που εξετάζονται είναι βασικά τα χωριά του Γιααϊλέ-Γιουζή, γύρω απ’ το Τσάμπασι, τα ιδρυτικά χωριά τους της περιοχής Κιουρτίν της Αργυρούπολης (Κιουμουσχανέ) και τα μεταναστευτικά τους κέντρα, όπως Κοτύωρα, Φάτσα, Πουλαντζάκη, Απτάλ, περιοχή Πόζατ, περιοχή Τάσοβας κλπ.
Ο Θεοφάνης Δεληγιαννίδης με το βιβλίο του «Αντάρτης στα ποντιακά βουνά» (Κατερίνη 2001) γράφει τα απομνημονεύματά του σε γλώσσα απλή καθαρεύουσα. Αυτά περιλαμβάνουν τόσο ιστορικά γεγονότα της περιοχής του Πόντου (μετακινήσεις πληθυσμών, το ποντιακό ζήτημα, ονόματα εκτελεσθέντων από τον Τοπάλ Οσμάν, οργάνωση των Ελλήνων κλπ.) όσο και προσωπικά βιώματα (η αναζήτηση του χαμένου του παιδιού στα 1961, η ανεύρεσή του και η επιστροφή στην πατρίδα). «Πόντιος ο ατυχής συγγραφεύς του παρόντος έργου ούτε καν γυμνασιακής εγκυκλοπαιδικής παιδεύσεως γευσάμενος, βεβαίως θα εχαρακτηρίζετο ως αλαζών, εάν και εφαντάζετο ακόμη (τον) εαυτόν (του) συγγραφέα»). Ο (Θεοφάνης) Φάνης Δεληγιαννίδης γεννήθηκε στο χωριό Ίσκιλη περιοχής Έρπαας. Το έτος γεννήσεώς του είναι άγνωστο (πιο πιθανή εκδοχή το 1900). Πέθανε στις 24 Νοεμβρίου 1979.
Ο Λάζαρος Τσακιρίδης («Ξεχασμένοι αντάρτες του Πόντου», Κατερίνη 2001), γόνος προσφύγων (γεννήθηκε το 1936) συγκέντρωσε λαϊκές διηγήσεις και κατέγραψε αφηγήσεις των τουρκόφωνων χριστιανών της περιοχής Βεζύρ-Κιοπρού (αντίσταση στον Κεμάλ, οι μάχες στα βουνά του Πόντου, η προστασία των γυναικόπαιδων). Ο ίδιος συγγραφέας θα μάς δώσει αργότερα και το βιβλίο «Ιστορίες από τον Πόντο» (Κατερίνη 2005). Το περιεχόμενο των ιστοριών από τον Πόντο (καθημερινή ζωή, εκπαίδευση, θρησκευτική και πολιτική επικαιρότητα) είναι παρμένο είτε από μαρτυρίες αυτοπτών (ο Γρηγοράκης από την Κερασούντα, ο καπετάν Θεόδωρος Ισαακίδης, Καλογιαννίδου Παρθένα κλπ.) είτε από γεγονότα, καταστάσεις ή μορφές του Πόντου (πώς σκοτώθηκε ο Κοτσάναστας, ο δάσκαλος της Φάτσας κλπ). Τέλος, με τίτλο «Τόπτσαμ. Το ποντιακό αντάρτικο με τον Καπετάν Κοτζάναστας», Κατερίνη 2005, ο Τσακιρίδης θα μάς δώσει σε 137 στιγμιότυπα, σκηνές από τον βίο και τα ανδραγαθήματα του καπετάνιου Κοτζάναστας ενώ παράλληλα στο βιβλίο περιγράφεται και η ζωή των συνεργατών του καθώς και άλλων οπλαρχηγών του Πόντου (καπετάν Αράπογλου, καπετάν Καράφιλος κλπ).
Μαρτυρίες γραμμένες με φιλόσοφη διάθεση, γνώση και συναίσθημα θα μάς δώσει και ο Ελευθέριος Ε. Ελευθεριάδης («Πόντος. Επιστροφή στην Ιθάκη. Οδοιπορικό Μνήμης και Γεωγραφίας», Θεσσαλονίκη 2004). Εξιστόρηση και μαρτυρία γύρω από την ποντιακή καταγωγή του συγγραφέα (Λαραχανή 1910-Κατερίνη 1979). Το βιβλίο περιλαμβάνει αφηγήσεις, ευτράπελα και ταξιδιωτικές αναμνήσεις από τα τρία οδοιπορικά που πραγματοποίησε στον Πόντο και στη γενέθλια πατρίδα του. Ο επιμελητής του τόμου Χριστόφορος Χριστοφορίδης μάς ειδοποιεί πως στο αρχείο του υπάρχει «και ογκώδης αυτοβιογραφία του με τίτλο ‘Ο Λευτέρης, ο τελευταίος των Χατζηλευτεράντων». Παράλληλα, αναφέρονται και πέντε θεατρικά έργα του συγγραφέα γραμμένα στην ποντιακή γλώσσα χωρίς να αναγράφεται και το εάν έχουν εκδοθεί σε μορφή βιβλίου: Το σύμνωμαν, ‘Σ σην Ρωμανίαν δέβα, Του κουνί το χάραγμαν, Εν τούτω νίκα, Μαρία Γιούλ-Μπαχάρ.
Η Νίκη Αδαμίδου (1937-2005) εξέδωσε το «Ημερολόγιο προσκυνήματος στη γη του Πόντου. Ένα ταξίδι αλλιώτικο από τα άλλα» (Θεσσαλονίκη 2004). Πρόκειται για το ημερολόγιο που κρατούσε από ένα ταξίδι που έγινε στον Πόντο τον Αύγουστο του 1983. «Κάθε φορά που έπαιρνα μολύβι και χαρτί να γράψω ήταν τόση η συγκίνηση και η αναστάτωση που αισθανόμουν που δεν με άφηναν να γράψω πάνω από λίγες σειρές. Το 1986 μετά το θάνατο του πατέρα μου πίεσα τον εαυτό μου να το ξαναεπιχειρήσω για μνημόσυνο για το θάνατό του».
Για τους Θρακιώτες πρόσφυγες της Πιερίας μια πρώτη σειρά αφηγήσεων έχουμε από τον Ορέστη Αυλίδη, συγγραφέα και άλλων δύο καλογραμμένων τομιδίων με αφηγήσεις και διηγήματα, ο οποίος το 1974 κυκλοφόρησε το βιβλίο «Καβακλιώτικα (Αιγίνιο 1974). Το βιβλίο είναι αφιερωμένο «Στην Επιτροπή αποκαταστάσεως προσφύγων Καβακλιωτών Αιγινίου». Ωστόσο, εδώ και λίγο καιρό, διαθέτουμε πλέον ένα βιβλίο με αφηγήσεις των θρακιωτών που εγκαταστάθηκαν στην Πιερία (Θανάσης Μισιτσάκης-Νίκος Ντουλαπτσής, «Μνήμες από τη Θράκη», Κατερίνη 2013). Το σπουδαίο του εγχειρήματος βρίσκεται στην καταγραφή των αφηγήσεων των πληροφορητών/ιστορητών, πολλοί από τους οποίους δεν βρίσκονται σήμερα στη ζωή αφού είναι γεννημένοι στο τέλος του 19ου ή στο πρώτο τέταρτο του 20ού αιώνα (ο επιμελητής του βιβλίου Θ. Μισιτσάκης ετοιμάζει και μια δεύτερη εμπλουτισμένη έκδοση με σαράντα ακόμη αφηγήσεις).
Ο τόμος αποτελεί χρήσιμο εργαλείο για την μικροϊστορία της πόλης εφόσον στις σελίδες του παρελαύνουν εκατόν ένας προφορικοί αφηγητές περιγράφοντας τα στοιχειώδη του βίου τους: τόπος γέννησης, οικογενειακή κατάσταση, οικονομική κατάσταση, περιπέτειες εγκατάστασης, τρόπος ζωής στην θρακική πατρίδα, ψυχαγωγία και καθημερινός μικρόκοσμος (καφενεία, μαγαζιά, ποικίλες μνήμες). Ο κατάλογος των ονομάτων στα χωριά της Πιερίας (Πύδνα, Περίσταση, Κορινός, Αιγίνιο, Κίτρος) και στην Κατερίνη βοηθά τον αναγνώστη να αναγνωρίσει τις ρίζες και τον αριθμό των προσφύγων στα μέρη μας. Ιδιαίτερα σημαντικές αποδεικνύονται οι προφορικές συνεντεύξεις των θρακιωτών της Κατερίνης σε ζητήματα που έχουν σχέση με τα προβλήματα της εγκατάστασης και τις (αρνητικές) μνήμες από την αντιμετώπιση των ντόπιων της πόλης. Ας μην ξεχνάμε επίσης πως οι θρακιώτες είναι οι πρώτοι πρόσφυγες του 20ού αιώνα στην Πιερία (το πρώτο κύμα το 1912-1914 και το δεύτερο μετά την καταστροφή του 1922).
[Το παραπάνω κείμενο ήταν ο πρόλογος στο ημερολόγιο του 2013 που εξέδωσε ο χώρος της Αριστεράς στην Πιερία «Ιδεοδρόμιο», αναδημοσιεύτηκε στην Ελευθεροτυπία (10/11/2013) και περιλαμβάνεται στο υπό έκδοση βιβλίο του Βλάση Αγτζίδη «Μικρασία. Ένας οδυνηρός μετασχηματισμός 1908-1923» (εκδόσεις Παπαδόπουλος 2015).
