Ο Γάλλος αρχαιολόγος Leon Heuzey επισκέπτεται την Πιερία στα 1850 κατά τη διάρκεια της παραμονής του στη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή Αθηνών. Ο Εζέ θεωρεί, σύμφωνα με τον αρχαιολόγο Δ. Θεοχάρη, ότι η αρχαία πόλη Άτηρα βρισκόταν στην Κατερίνη, λόγω της ηχητικής ομοιότητας των δύο λέξεων. Ακόμα, ο Εζέ είναι «ο πρώτος αρχαιολόγος που έρχεται στην Πιερία και με την επιφανειακή έρευνα στο Δίον και την εξερεύνηση του τύμβου του Κορινού, σηματοδοτεί την αφετηρία των ανασκαφών στην Πιερία. Επιτυγχάνει, παρά τις αντίξοες συνθήκες, λόγω της οθωμανικής κατοχής, να διεξαγάγει εκτενείς έρευνες, να εντοπίσει αρχαία μνημεία και να ‘διασώσει’ κάποια από αυτά μεταφέροντάς τα στο Μουσείο του Λούβρου».
Ωστόσο, κυρίως τα τελευταία τριάντα πέντε περίπου χρόνια η Πιερία κατάφερε σε βαθμό ικανοποιητικό να τεκμηριώσει το παρελθόν της, πράγμα που έχει μεγάλη αξία. Στο πεδίο της αρχαιολογίας, για παράδειγμα, διαθέτουμε σήμερα μια πολύ καλή εικόνα της περιοχή. Για την βόρεια Πιερία φερ’ ειπείν ο αρχαιολόγος Ματθαίος Μπέσιος, γνωστός από την ανασκαφική έρευνα στην περιοχή εδώ και πολλά χρόνια, μάς έδωσε έναν καλογραμμένο τόμο μεγάλου σχήματος με τίτλο «Πιερίδων στέφανος» και αφορά τις αρχαιότητες της βόρειας Πιερίας (εκδόσεις ΑΦΕ, Κατερίνη 2010).
Από την άλλη, για τα Λείβηθρα και το Δίον, οι εργασίες της Έφη Πουλάκη και του Δημήτρη Παντερμαλή μαζί με πολλές δημοσιεύσεις των συνεργατών τους, αποτύπωσαν την αρχαιολογική παρουσία στην Πιερία, ενώ, πράγμα πολύ σημαντικό, εκπονήθηκαν δεκάδες διδακτορικές και μεταπτυχιακές εργασίες στις οποίες αποτυπώθηκε η καθημερινή ζωή, τα αγροτικά εργαλεία, η αρχαία αγροικία και άλλες πτυχές της αρχαιολογικής έρευνας.
Το εμβριθές βιβλίο (509 σελίδες, 908 υποσημειώσεις, 27σέλιδη βιβλιογραφία, 61 εικόνες και χάρτες + ευρετήριο) είναι χωρισμένο σε τρία μέρη τα οποία ολοκληρώνονται σε οκτώ κεφάλαια. Εννοείται πως, σύμφωνα με τις επιθυμίες του ξεχωριστού αναγνώστη, μπορεί ο καθένας να επιλέξει τι θα διαβάσει ή με ποια περίοδο θα ασχοληθεί (ονοματολογικά του Αιγινίου, η τοπογραφία της περιοχής, δρόμοι και περάσματα, η διαδρομή του Αποστόλου Παύλου κλπ.). Η σχετική πλουσιότατη δε βιβλιογραφία δεν είναι απλώς ένας κατάλογος γνωστός από την έρευνα τίτλων αλλά μια εξαντλητικά χρησιμοποιούμενη πηγή προκειμένου να τεκμηριωθεί η άποψη του συγγραφέα.
Το πρώτο μέρος τιτλοφορείται «Στην αρχαϊκή εποχή» και εξετάζονται με αναλυτικότητα και τεκμηριωμένα στοιχεία ζητήματα όπως: η προέλευση και η σημασία του τοπωνυμίου «Αἰγίνιον», η διαχρονική εξέλιξη του τοπίου του Αιγινίου και της μακεδονικής πεδιάδας, τα αρχαιολογικά ευρήματα του Αιγινίου, η Μακεδονία και η Πιερία κατά την Προϊστορική Εποχή, η αρχαία Πιερία και οι πόλεις της.
Στο δεύτερο μέρος (Τα αρχαία χρόνια) γίνεται λόγος για το Αιγίνιο και την Πιερία στα χρόνια του μακεδονικού κράτους, εξετάζονται η ελληνιστική περίοδος (323 π.Χ.-168 π.Χ.), η μάχη της Πύδνας, η πολιορκία και η κατάληψη του Αιγινίου από τους Ρωμαίους καθώς και τα μετά τη μάχη της Πύδνας, η ανταρσία, η δεύτερη λεηλασία και η καταστροφή του Αιγινίου.
Στο τελευταίο μέρος του ογκώδους βιβλίου ( Η ΡΩΜΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ) και σε δύο κεφάλαια ερευνώνται η ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΥΠΟ ΤΗΝ ΡΩΜΑΪΚΗ ΚΑΤΟΧΗ (το συνέδριο της Αμφίπολης και η ρωμαϊκή πολιτική, η εδραίωση της ρωμαϊκής κυριαρχίας στη Μακεδονία, οι μακεδονικές πόλεις και η ύπαιθρος υπό τη ρωμαϊκή κυριαρχία, το Αιγίνιο σταυροδρόμι στο οδικό δίκτυο των ρωμαϊκών χρόνων, η επίδραση του οδικού δικτύου στη ζωή των κατοίκων) και οΙ ΡΩΜΑΪΚΟΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ από το 31 π.Χ. μέχρι το 324 μ.Χ. (οι πολιτικές και διοικητικές εξελίξεις, οι μεταρρυθμίσεις στα χρόνια του Διοκλητιανού και του Μεγάλου Κωνσταντίνου , ο Απόστολος Παύλος ως φορέας μιας νέας κοσμοθεωρίας στη Μακεδονία, η διάδοση και εδραίωση του Χριστιανισμού και, τέλος, ο μάρτυρας άγιος Αλέξανδρος Πύδνης).
«Η παρούσα συγγραφή», γράφει ο Θωμάς Μπαλωματής με μετριοφροσύνη και σύνεση, «δε φιλοδοξεί βέβαια με κανένα τρόπο να καλύψει ολοκληρωτικά την ιστορική εξέλιξη του τόπου αυτού […] Ωστόσο αποβλέπει να προσεγγίσει προσεκτικά και με σαφήνεια την ιστορική πραγματικότητα, όπως αυτή διαμορφώθηκε ανά τους αιώνες, να απαντήσει σε πολυάριθμα αναπάντητα μέχρι τώρα ερωτήματα και να αποκαταστήσει τεκμηριωμένα τις τυχόν εδραιωμένες ιστορικές στρεβλώσεις και απόψεις που έχουν δημιουργηθεί εδώ και πολλά χρόνια, ανάμεσα στους ιστορικούς ερευνητές, στο ευρύτερο κοινό και στους φιλαναγνώστες (σ. 18)
Εν κατακλείδι: πρόκειται για μια χρησιμότατη ιστορική μελέτη-ανασκόπηση, γραμμένη σε ωραία, στρωτά ελληνικά, καρπό πολύχρονης έρευνας και αγάπης για τον γενέθλιο τόπο. Η αναστοχαστική αυτή μελέτη βάζει σε τάξη τις γνώσεις μας για τις αρχαιότητες της περιοχής, προσθέτει όπου χρειάζεται νέα στοιχεία και προβάλλει τον πλούτο της πιερικής γης στο φιλάρχαιο και επιστημονικό κοινό πανελληνίως.
[Μέρος της εισήγησης που δόθηκε κατά την παρουσίαση του βιβλίου στο Αιγίνιο [14.12.2025]. Τους συντελεστές της ωραίας εκδήλωσης, τον μορφωτικό και πολιτιστικό σύλλογο Δήμητρα καθώς και τον συγγραφέα ευχαριστώ και από τη θέση αυτή].
