Το σκληρό 1943 στην Κατερίνη: Ναζιστικές διώξεις, εκτοπίσεις και εκτελέσεις

Τη νύχτα της 18ης Φεβρουαρίου 1943, τμήμα του ΕΛΑΣ Θεσσαλίας με αρχηγό τον Φιλώτα Αδαμίδη επιτέθηκε στο μεταλλείο χρωμίου κοντά στον Άγιο Δημήτριο, κατέστρεψε τις εγκαταστάσεις και συνέλαβε ομήρους τον γερμανό επιστάτη Χάρτμαν και τον μεταλλωρύχο Τσένκε. Για μια ακόμη φορά, τα γερμανικά αντίποινα στράφηκαν εναντίον ενός γειτονικού με το συμβάν χωριού. Μάλιστα, από την πρώτη στιγμή η γερμανική πλευρά ήταν βέβαιη πως οι κάτοικοι συνεργάζονταν στενά με τους αντάρτες («συμμορίτες» στη γλώσσα των κατοχικών δυνάμεων) και ότι τους είχαν υποστηρίξει κατά την τελευταία επίθεση.

Τα χαράματα της 21ης Φεβρουαρίου οι Γερμανοί κατευθύνονται προς τον Άγιο Δημήτριο και περικύκλωσαν το χωριό, οι περισσότεροι κάτοικοι του οποίου το είχαν εγκαταλείψει φοβούμενοι τα αντίποινα. Αποτέλεσμα: οι Γερμανοί συλλαμβάνουν «μόνο» 37 ομήρους, ομολογώντας ταυτόχρονα πως οι περισσότεροι ήταν μεγάλης ηλικίας. Μετά τη σύλληψη, δόθηκε διαταγή στον πρόεδρο του Αγίου Δημητρίου να μεταφέρει στους αντάρτες το γερμανικό τελεσίγραφο, να παραδώσουν δηλαδή τους αντάρτες μέχρι τις 12.00 π.μ. της 23ης Φεβρουαρίου. Σε διαφορετική περίπτωση θα εκτελούνταν οι όμηροι. Καθώς το αυτοκίνητο δεν επέστρεψε την ορισμένη ημερομηνία οι Γερμανοί εκτέλεσαν τους 37 ομήρους.

Μαζί τους εκτελέστηκε και ο πρώην δήμαρχος Κατερίνης Αιμίλιος Ξανθόπουλος (1903-1943), ο πρώτος πόντιος δήμαρχος της Κατερίνης. Ο Αιμίλιος Ξανθόπουλος γεννήθηκε στη Φάτσα του Πόντου, τελείωσε το γυμνάσιο του Γαλατά στην Κωνσταντινούπολη και ήρθε το 1924 στην Ελλάδα. Εγκαταστάθηκε την ίδια χρονιά στην Κατερίνη. Υπήρξε μέλος της Επιτροπής Αποκαταστάσεως  Προσφύγων. Ίδρυσε ακόμη το Χριστιανικό Σύλλογο Νέων στο συνοικισμό Ευαγγελικά της  Κατερίνης. Το 1930, μαζί με το Σ. Κανταρτζή, άρχισε να εκδίδει την εφημερίδα ‘Ηχώ των Πιερίων’. Το 1934 εκλέχτηκε δήμαρχος Κατερίνης. Για ένα διάστημα υπήρξε μέλος του Δ.Σ. του Σανατορίου Πέτρας.

Η Κατερίνη είναι για τους ναζί πηγή πληροφοριών και το κέντρο γύρω από την εγκληματική δράση των δυνάμεων κατοχής. Στην πόλη δραστηριοποιείται ο   B. Locher, υπεύθυνος για την εκτέλεση των 13 ελλήνων πολιτών στον Τρίλοφο (17 Ιουλίου 1943).

Τον Απρίλιο του 1943 συλλαμβάνεται από τους Γερμανούς ως «οργανωτής του ΕΑΜ» και παρέμεινε έγκλειστος «μέχρι πέρατος πολέμου» ο Λεωνίδας Γιασημακόπουλος. Κατά το διάστημα του εγκλεισμού του είχε την έμπνευση και προπαντός την τόλμη να κρατήσει ημερολόγιο στο οποίο κατέγραψε όλα όσα έζησε και είδε στο στρατόπεδο Παύλου Μελά (Το ναζιστικό στρατόπεδο Παύλου Μελά Θεσσαλονίκης 1941-1944). Το αντιστασιακό Ημερολόγιο του Λ. Γιασημακόπουλου είναι το μοναδικό, υποστηρίζει ο επιμελητής του Γιώργος  Καφταντζής, που γράφτηκε ολόκληρο μέσα σε ναζιστικό στρατόπεδο και διασώθηκε αυτούσιο σε 53 δεφτεράκια των 20 και 36 φύλλων.  Το Ημερολόγιο, που έχει δυσανάγνωστη γραφή με πολλά συμπλέγματα, γράφτηκε από τον Απρίλιο του 1943 μέχρι την 21η Οκτωβρίου 1944 (απελευθέρωση) και εκδόθηκε σε δύο τόμους (1991 και 2001). Ο  Λεωνίδας Γιασημακόπουλος ήταν απόφοιτος της Μεγάλης του Γένους Σχολής, κάτοχος της τουρκικής γλώσσας (με τη διπλή της γραφή) και της γαλλικής. Διετέλεσε έπαρχος στις Σαράντα Εκκλησιές Ανατολικής Θράκης και στο Κιλκίς, Λαγκαδά, Κατερίνη (μετά το 1927) καθώς και προϊστάμενος του Τμήματος Ανταλλαξίμων της Εθνικής Τράπεζας στην Κατερίνη. Ο Γιασημακόπουλος πέθανε στην Κατερίνη το 1968.

Στις 15 Νοεμβρίου 1943, εκτελέστηκαν στη θέση του αεροδρομίου της Κατερίνης «για εξιλασμό είκοσι κομμουνιστές» οι οποίοι κρατούνταν ήδη στις φυλακές της Μυστικής Αστυνομίας Στρατού της Κατερίνης. Επιπλέον στις 26 Νοεμβρίου εκτελούνται άλλα πέντε άτομα στο αεροδρόμιο της Κατερίνης και στις 27 ακόμη δώδεκα άτομα στη Θεσσαλονίκη, κρατούμενοι του στρατοπέδου Παύλος Μελάς.

Στα 1943 ιδρύεται η «Εθνική Αντικομμουνιστική Οργάνωση Κατερίνης, Πιερίων και Ολύμπου», μία ακόμη οργάνωση που κινούνταν στο ίδιο μήκος κύματος με τον ΕΕΣ (Εθνικό Ελληνικό Στρατό) και στην οποία έδρασε ο γνωστός εθνικοσοσιαλιστής και συνεργάτης του Πούλου Ξενοφών Γιοσμάς. Τα μέλη της ΕΑΟ εν συνεχεία συσπειρώθηκαν γύρω από τον Κυριάκο Παπαδόπουλο (Κισά-Μπατζάκ), έναν από τους ηγέτες του ΕΕΣ.

Στις 26 Νοεμβρίου εκτελείται από τους Γερμανούς στο στρατόπεδο Παύλου Μελά ο δάσκαλος Ιωάννης Παπαδόπουλος, πατέρας του μακεδόνα ιστορικού στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Στέφανου Παπαδόπουλου (1936-1992).

«Ολοκαύτωμα» αποκαλεί ο δάσκαλος Κλεάνθης Νάστος,  στην επισκόπηση του Καταφυγίου που έγραψε, τις ημέρες μεταξύ 18-23 Δεκεμβρίου 1943 όταν συντελέστηκε η ολοκληρωτική καταστροφή της γενέτειράς του, του Καταφυγίου, από τους ναζί κατακτητές. Οι κατατρεγμένοι πυροπαθείς εγκαταστάθηκαν στην Κατερίνη, στον ομώνυμο συνοικισμό και πολύ γρήγορα βελτίωσαν τη ζωή τους: «σ’ απίστευτα μικρό χρονικό διάστημα, οι κατατρεγμένοι—όπως και οι πρόγονοί τους—οι πυροπαθείς, οι ρημαγμένοι Καταφυγιώτες, με κύριο γνώμονα την εργατικότητα και τη σύμπνοια σε γενικά προοδευτικά θέματα και έργα επωφελή, κατόρθωσαν πολλά, τόσα πολλά, ανάλογα με τις συνθήκες που επικρατούσαν, ώστε η αρχική αντιπάθεια  αρκετών κατοίκων της Κατερίνης, άρχισε να διαλύεται κι ένα κλίμα συμπαθείας το διαδέχθηκε, έτσι, που οι ευχάριστες επιπτώσεις αυτού του κλίματος, άρχισαν ν’  αποδίδουν […]». Κι όλα αυτά παρά το γεγονός ότι οι καταφυγιώτες πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν «στην πιο άχαρη κι άχρηστη στενωπό του Πέλεκα, την περιοχή που ήταν κτήμα—η μεγαλύτερη—του αλβανικού τεκέ».

Μικροϊστορικά του Αντώνη Κάλφα