Σεμπαστιάν ντε Ρομέρο Ραδιγάλες, Σελαχατίν Ουλκιουμέν, Γκουέλφο Τζαμπόνι. Ονόματα διπλωματών που στ’ αυτιά πολλών μπορεί να ηχούν… περίεργα ή άγνωστα, όμως στη συνείδηση όσων βίωσαν στο πετσί τους τη βαρβαρότητα της ναζιστικής μηχανής θανάτου του Γ’ Ράιχ είναι συνυφασμένα με την έννοια των σωτήρων, των ανθρώπων που όρθωσαν το ανάστημά τους την πιο κρίσιμη στιγμή για την Ανθρωπότητα και έσωσαν εκατοντάδες Εβραίους της Ελλάδας από βέβαιο θάνατο.
Η ιστορία διπλωματών, όπως ο Σεμπαστιάν ντε Ρομέρο Ραδιγάλες, ο οποίος την περίοδο της γερμανικής κατοχής, με επίμονες προσπάθειες κατόρθωσε να διασωθούν πάνω από 367 Σεφαραδίτες της Θεσσαλονίκης ή του Γκουέλφο Τζαμπόνι που τον Μάρτιο του 1943, όταν το φάντασμα του πολέμου είχε ρίξει βαριά τη σκιά του πάνω από την Ευρώπη, επεξεργαζόταν σχέδια φυγάδευσης των Εβραίων της Θεσσαλονίκης φροντίζοντας για την έκδοση πιστοποιητικών ιταλικής υπηκοότητας ακόμη και με τη δήλωση της πιο αμυδρής συγγένειας με ιταλικές οικογένειες, αλλά και του Τούρκου διπλωμάτη Σελαχαντίν Ουλκιουμέν που επινόησε ακόμη και νόμο που υποτίθεται ότι ανήκε στην τουρκική νομοθεσία προκειμένου να σώσει πενήντα από τους Εβραίους της Ρόδου στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, είναι απ’ αυτές που κατέχουν τη δική τους ξεχωριστή θέση στην παγκόσμια ιστορία.
Όπως και οι ιστορίες εξίσου γενναίων διπλωματών από διάφορες χώρες του κόσμου -μεταξύ αυτών ο Σουηδός Raoul Wallenberg και οι Αμερικανοί Varian Fry και Hiram Bingham- οι άοκνες προσπάθειες των οποίων για τη διάσωση Εβραίων στη διάρκεια του πολέμου τούς χάρισε τον τίτλο του Δικαίου των Εθνών και μια θέση στο βραβευμένο ντοκιμαντέρ «The Rescuers», που γύρισαν αρκετά χρόνια πριν, ο Αμερικανός σκηνοθέτης Michael King (Μάικλ Κινγκ) και η παραγωγός Joyce D. Mandell (Τζόις Μάντελ).
Ένα ντοκιμαντέρ, το υλικό του οποίου αποτέλεσε τη βάση, ώστε η έρευνα που ξεκίνησε να επεκταθεί και σε συνεργασία με το USC/SHOAH Foundation να μετεξελιχθεί σ’ ένα φιλόδοξο πρόγραμμα καταγραφής όσων νέων στοιχείων είναι δυνατόν να συγκεντρωθούν για ήρωες διπλωμάτες -και όχι μόνο- που διέσωσαν Εβραίους κατά την Κατοχή. Μάλιστα, η όλη προσπάθεια ξεκίνησε με αφορμή τη δέκατη επέτειο του ντοκιμαντέρ, που γυρίστηκε το 2011 και βασίζεται στο βιβλίο «The Righteous: The Unsung Heroes of the Holocaust» (2003).
Το πρόγραμμα «The Rescuers – Last Chance Project» είναι, όπως εξηγεί στο Αθηναϊκό-Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων, από τις Ηνωμένες Πολιτείες, ο Μάικλ Κινγκ, «ένας αγώνας απέναντι στον χρόνο προκειμένου να καταγραφούν από πρώτο χέρι ιστορίες που δεν έχουν ειπωθεί». Μάλιστα, για τον σκοπό αυτό, ο Μάικλ Κινγκ, η Τζόις Μάντελ και οι συνεργάτες τους -με την Irena Steinffeldt-Levy (Ιρένα Στάινφελντ-Λεβί), πρώην διευθύντρια του τμήματος «Δίκαιοι των Εθνών» του Γιαντ Βασέμ (Yad Vashem) να κατέχει κεντρικό ρόλο- ζητούν τη βοήθεια του κοινού και καλούν όλους όσοι γνωρίζουν ότι η οικογένειά τους διασώθηκε από κάποιον διπλωμάτη κατά την περίοδο του πολέμου ή έχουν κάποια στοιχεία για διπλωμάτες που ανέπτυξαν παρόμοια δράση, να επικοινωνήσουν μαζί τους και να βοηθήσουν στην έρευνα.
Οι αρχικές 13 συνεντεύξεις- μαρτυρίες του ντοκιμαντέρ αποτέλεσαν τη βάση της συλλογής «The Joyce D. Mandell Rescuers Collection», που περιλαμβάνει πλέον περισσότερες από 40 μαρτυρίες, ενώ φιλοδοξία είναι να φτάσουν τις «60 μικρές ιστορίες ανθρώπων που πάλεψαν εναντίον αυτών των εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας», όπως λέει ο Μάικλ Κινγκ.
Μεταξύ των ήδη καταγεγραμμένων ιστοριών – μαρτυριών συγκαταλέγεται αυτή του Τούρκου προξένου στη Ρόδο, του Γερμανού διπλωμάτη George F. Duckwitz στην Κοπεγχάγη, των Αμερικανών Varian Fry και Hiram Bingham στη Μασσαλία, του Ιάπωνα προξένου Chiune Sugihara και του Ολλανδού Jan Zwartendijk στο Κάουνας, του Πολωνού διπλωμάτη Henryk Slawik στη Βουδαπέστη, του Πορτογάλου προξένου Aristides de Sousa Mendes στη Γαλλία και του Ελβετού Carl Lutz στη Βουδαπέστη, αλλά και μια μαρτυρία του πρίγκιπα της Ουαλίας Καρόλου για τη γιαγιά του, πριγκίπισσα Αλίκη του Μπάττενμπεργκ, η οποία παρείχε ασφαλές καταφύγιο σε μια οικογένεια Ελλήνων Εβραίων, την οικογένεια Κοέν, πράξη για την οποία το 1993 της απονεμήθηκε -μετά θάνατον- ο τίτλος της «Δικαίου των Εθνών». Το βραβείο είχαν παραλάβει, σε τελετή στην Ιερουσαλήμ, τον Οκτώβριο του 1994, τα παιδιά της, ο Φίλιππος του Εδιμβούργου και η Σοφία του Αννόβερου.
«Επιλέξαμε τον χώρο των διπλωματών ύστερα από μια έκθεση φωτογραφίας, την οποία επισκέφθηκα και μού προξένησε μεγάλο ενδιαφέρον. Αναρωτήθηκα γιατί κάποιος -και μάλιστα κατέχοντας μια τέτοια θέση- θα αναλάμβανε το ρίσκο να σπεύσει σε βοήθεια αυτών των ανθρώπων όταν όλοι οι άλλοι έφευγαν μακριά τους. Όταν μάλιστα πολλοί εξ αυτών δεν είχαν καμιά σχέση με την (εβραϊκή) κοινότητα στους τόπους όπου έδρασαν. Ποιο ήταν άραγε το νήμα που ένωνε όλους αυτούς τους διπλωμάτες; Σίγουρα ο ανθρωπισμός, η πίστη στον Άνθρωπο», λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η Τζόις Μάντελ.
Η συνειδητοποίηση του μεγαλείου αυτής της απόφασής τους ήταν που της προκάλεσε το ενδιαφέρον. «Η ερώτηση που θα πρέπει ν’ απευθύνουμε όλοι στον εαυτό μας, είναι, εμείς θα κάναμε κάτι τέτοιο;», αναφέρει χαρακτηριστικά.
Στο ίδιο μήκος κύματος, η Ιρένα Στάινφελντ- Λεβί θεωρεί ότι η επιλογή των διπλωματών είναι μια «επιλογή με νόημα» καθώς από τις ιστορίες τους «μπορούμε και εμείς αλλά και οι επόμενες γενιές να μάθουμε πολλά».
Δεν παραλείπει δε να υπογραμμίσει την ιδιαίτερη σημασία της διάκρισης των «Δικαίων των Εθνών» που απονέμεται από το Γιαντ Βασέμ, το Ίδρυμα για τη Μνήμη των Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος, εκ μέρους του κράτους του Ισραήλ, σε μη- Εβραίους, που στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, με κίνδυνο της ζωής τους, έσωσαν χιλιάδες Εβραίους. Η αναγνώριση αυτή είναι πολύ σημαντική ώστε να διατηρηθεί ζωντανή η μνήμη, υπογραμμίζει.
Μια τελευταία ευκαιρία για να μην σκεπάσει τη μνήμη η σκόνη της λήθης
Η ομάδα του πρότζεκτ καλεί όλους όσοι γνωρίζουν ή έχουν πληροφορίες σχετικά με διπλωμάτες «Δίκαιους των Εθνών» να επισκεφθούν τη σελίδα www.rescuersdoc.com, όπου υπάρχουν πληροφορίες τόσο για το ίδιο το πρότζεκτ αλλά και για το πώς μπορούν να συμβάλουν ώστε να συμπεριληφθούν κι άλλες ιστορίες στην επεκτεινόμενη συλλογή «Joyce D. Mandell Rescuers Collection».
Μάλιστα, υπάρχει ένας αρχικός κατάλογος που έχουν καταρτίσει οι άνθρωποι του πρότζεκτ, στον οποίο -μεταξύ άλλων- περιλαμβάνονται τα ονόματα του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού (κατά κόσμον Δημήτριος Παπανδρέου) και του Δημήτριου Βλαστάρη. Ολόκληρος ο κατάλογος, όπου περιλαμβάνονται τα ονόματα πολλών ανθρώπων, διαφόρων εθνικοτήτων, που έδρασαν κατά παρόμοιο τρόπο, είναι διαθέσιμος στην ιστοσελίδα του πρότζεκτ.
Ο αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός είναι μεταξύ αυτών που τιμήθηκαν με τον τίτλο του Δικαίου των Εθνών καθώς από το 1943, όταν οι Έλληνες Εβραίοι άρχισαν να οδηγούνται μαζικά στα στρατόπεδα θανάτου των Ναζί ανά την Ευρώπη, κατ’ εντολήν του εκδίδονταν πιστοποιητικά βαπτίσεως για τους Εβραίους ώστε να εμφανίζονται ως Χριστιανοί και να αποφεύγεται η σύλληψη και απέλασή τους. Μάλιστα, είχε διαμαρτυρηθεί επανειλημμένως στη γερμανική διοίκηση για τη συνεχιζόμενη πρακτική της δολοφονίας Εβραίων.
Ο Δημήτριος Βλαστάρης, από την πλευρά του, ήταν αξιωματικός στο Σώμα της Αστυνομίας Πόλεων, που μαζί με άλλους προμήθευαν πλαστές ταυτότητες που έσωσαν τις ζωές Εβραίων συμπολιτών τους την περίοδο του πολέμου. Για τη δράση του αυτή έχει αναγνωριστεί και αυτός ως «Δίκαιος των Εθνών».
Αναγκαία η εκπαίδευση για το Ολοκαύτωμα
Στην Αμερική, η εκπαίδευση για το Ολοκαύτωμα είναι στα προγράμματα σπουδών κι αυτό, όπως λένε οι συνομιλητές μας, είναι εκ των ων ουκ άνευ για μια κοινωνία απαλλαγμένη από τον αντισημιτισμό, την ξενοφοβία και τον ρατσισμό.
Μάλιστα, η Τζόις Μάντελ αφηγείται μια ιστορία που βίωσε στη Ρόδο που καταδεικνύει με τον πλέον γλαφυρό τρόπο την αδήριτη αυτή ανάγκη. «Κάναμε γυρίσματα στη Ρόδο, όταν μια νέα δημοσιογράφος με ρώτησε: Τζόις, τι ήταν το Ολοκαύτωμα. Της απάντησα: πήγες στο Πανεπιστήμιο, μελέτησες τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Εσύ τι πιστεύεις πως ήταν; Από τη συζήτηση προέκυψε ότι είχε ακούσει τον όρο “γενοκτονία” αλλά όχι “Ολοκαύτωμα”. Και μιλάμε για έναν νέο μορφωμένο άνθρωπο», λέει χαρακτηριστικά.
«Αυτό το πρότζεκτ που “τρέχουμε” με τους διπλωμάτες είναι ένας πολύ καλός τρόπος για να εκπαιδεύσεις τους νέους», σημειώνει, από την πλευρά του ο Μάικλ Κινγκ, εξηγώντας πως καθώς καταπιάνεται με εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, όπως το Ολοκαύτωμα, γενοκτονίες, εθνοκαθάρσεις, τον ρατσισμό και τη δουλεία, «είναι μια πρώτης τάξεως ευκαιρία να εκπαιδευτούν οι νέοι» ώστε να μην γραφτούν κι άλλες μαύρες σελίδες στην ιστορία της ανθρωπότητας.
«Επτά δεκαετίες μετά το Ολοκαύτωμα, οι περισσότεροι επιζώντες φεύγουν από τη ζωή», επισημαίνει η Ιρένα Στάινφελντ- Λεβί, υπογραμμίζοντας -όπως άλλωστε είναι και ο τίτλος του πρότζεκτ- πως όντως πρόκειται για μια «τελευταία ευκαιρία» να διασωθούν αυτές οι ιστορίες και να παραδοθούν στις επόμενες γενιές.
Σοφία Παπαδοπούλου
