«Η μνήμη και η ιστορία της πόλης συγκροτείται (και) μέσα από τα μνημεία της». Σε κάποιες περιπτώσεις τα μνημεία είναι οι ίδιες οι πόλεις ενώ πάντοτε επιβάλλονται στο χώρο και σηματοδοτούν τον τόπο. Όταν συνδέονται με επετείους και τελετές που αναπαριστούν γεγονότα χαραγμένα βαθιά στη συλλογική μνήμη ζωντανεύουν, καθώς οι λόγοι, οι φιλαρμονικές και τα στεφάνια οργανώνουν ένα θέατρο μνήμης και λήθης. Μνήμης για όσα επισημαίνουν και λήθης για αυτά που παραλείπονται.
Στις 23 Φεβρουαρίου 1943 οι Γερμανικές δυνάμεις κατοχής της Κατερίνης εκτελούν σε ένα χωράφι πίσω από το σιδηροδρομικό σταθμό της πόλης τριάντα οκτώ ομήρους, ως αντίποινα για την επίθεση μιας ανταρτικής ομάδας του ΕΛΑΣ Θεσσαλίας στο μεταλλείο χρωμίου του χωριού Άγιος Δημήτριος και τη σύλληψη δύο Γερμανών, ενός επιστάτη και ενός μεταλλωρύχου, πέντε ημέρες νωρίτερα στις 18 Φεβρουαρίου. Η γερμανική αντίδραση εκδηλώνεται με τη σύλληψη 32 κατοίκων του Αγίου Δημητρίου από ένα γερμανικό λόχο προερχόμενο από τη Θεσσαλονίκη στις 21 Φεβρουαρίου. Η προθεσμία που δίνεται για την απελευθέρωση των Γερμανών λήγει στις 12:00 το μεσημέρι της 23ης Φεβρουαρίου. Στην επιστροφή των Γερμανών προς την Κατερίνη συλλαμβάνονται άλλοι πέντε όμηροι, κάτοικοι του χωριού Λιβάδι Ελασσόνας που επέστρεφαν στο χωριό τους. Στην Κατερίνη οι Γερμανοί συλλαμβάνουν επίσης τον πρώην δήμαρχο Κατερίνης Αιμίλιο Ξανθόπουλο, ο οποίος εκτελούσε διάφορες διοικητικές εργασίες ως υπάλληλος του διαχειριστή του μεταλλείου Κωνσταντίνου Νταϊφά. Η κατηγορία που του αποδίδεται αφορά τη λαθρεμπορία καυσίμων του μεταλλείου και τη συμμετοχή του στην «κομμουνιστική κίνηση στην Κατερίνη». Στο μεταξύ η προσπάθεια αντιπροσωπείας κατοίκων του Αγίου Δημητρίου, συγγενών των ομήρων, να πείσουν τους αντάρτες που εδρεύουν στο χωριό Πύθιο να παραδώσουν του Γερμανούς κρατούμενους όχι μόνον δεν ευοδώνεται αλλά κινδυνεύουν να χαρακτηριστούν «ως γερμανόφιλοι». Έτσι το μεσημέρι της 23ης Φεβρουαρίου, με τη λήξη της προθεσμίας, οι Γερμανοί εκτελούν τους ομήρους όπως το ίδιο κάνουν και οι αντάρτες.
Η πρώτη δημόσια τελετή μνήμης αφιερωμένη στο γεγονός της εκτέλεσης στο «Σταθμό» πραγματοποιείται στις 27/2/1983. Δεν είναι τυχαίο ότι από τις 25/11/1982 στο Γοργοπόταμο αρχίζει να γιορτάζεται επίσημα η επέτειος της «Εθνικής Αντίστασης» εντασσόμενη μαζί με την «εθνική συμφιλίωση» στο πλαίσιο της «κυρίαρχης ιδεολογίας», χωρίς όμως ποτέ να γίνει «επίσημη εθνική επέτειος» αλλά ούτε και «αργία ή σχολική γιορτή». Στις 8/2/1985 λαμβάνεται από το Δ.Σ του Δήμου Κατερίνης η απόφαση «…για τη φιλοτέχνηση της ανάγλυφης παράστασης για την ανέγερση του Μνημείου προς τιμήν των εκτελεσθέντων από τους Γερμανούς».
Παρά την απουσία αισθητικού, κατασκευαστικού ή περιβαλλοντικού μεγαλείου, το μνημείο εκπέμπει μηνύματα ιερότητας που συνδέονται τόσο με τη μαρμάρινη μορφή του όσο και με τη χωροταξία του οριοθετημένου χώρου. Κρατάει «ζωντανό το παρελθόν» ενώ παράλληλα λόγω της θέσης του, εντός του οικιστικού ιστού, «διαμορφώνει τις καθημερινές διαδρομές των ανθρώπων, αποτελώντας μέρος της βιωμένης τους εμπειρίας». Παράλληλα το «αρνητικό ιστορικό γεγονός» της εκτέλεσης που γίνεται επέτειος υποχρεωμένη να επαναλαμβάνει το «συλλογικό πένθος» της κοινότητας που επιλέγει να το αναπαράγει κάθε χρόνο στις 23 Φεβρουαρίου, με άξονα τους «δημόσιους λόγους» που αρθρώνονται από εκπροσώπους της εκπαιδευτικής κοινότητας με το κύρος που φέρει ο ρόλος τους, διαμορφώνει τη «συλλογική μνήμη» και θεμελιώνει την έννοια της κοινωνικής/εθνικής ταυτότητας των κατοίκων της Κατερίνης και του Αγίου Δημητρίου.
Τα θύματα όμως της μαζικής εκτέλεσης δεν είναι μάρτυρες που έπεσαν αγωνιζόμενοι όπως παρουσιάζονται στο πλαίσιο των δημόσιων λόγων που συνδέονται με το μνημείο, αλλά παράπλευρες απώλειες μιας αμφισβητούμενης από μεγάλη μερίδα της τοπικής κοινότητας του Αγίου Δημητρίου αντιστασιακής ενέργειας. Ακόμη στη μαζική εκτέλεση ρόλο διαδραματίζουν και οι ντόπιοι συνεργάτες των κατακτητών η δράση των οποίων αποσιωπάται προς όφελος της συγκρότησης του αφηγήματος για την ενιαία «Εθνική Αντίσταση» στην περιοχή χωρίς κενά και ερωτηματικά. Αποσιωπώντας όμως τις διαιρετικές μνήμες ή απαλείφοντας τις γκρίζες ζώνες του παρελθόντος δίνεται η δυνατότητα στους εκφραστές του πολιτικού μίσους και της ιδεολογικής εμπάθειας να καπηλεύονται τις μνήμες και να διεκδικούν τις αναπαραστάσεις του παρελθόντος στο παρόν.
Γιάννης Ποικιλίδης
Ερευνητής τοπικής ιστορίας
Μέλος της Κίνησης για ένα Μουσείο Πόλης στην Κατερίνη
