Όταν αναμειγνύομαι με εφήβους, ακούω κάποιους απ’ αυτούς, άλλοτε στα αστεία, άλλοτε γιατί έχουν θυμώσει και δεν έχουν καλή επαφή με την πραγματικότητα, να αποκαλούν κάποιον από την παρέα τους «τρελό», «καθυστερημένο» ή ακόμη και «αυτιστικό». Πρόκειται για μία λυπηρή εικόνα που, άθελά μας ίσως αλλά με πολύ σοβαρές συνέπειες, διαιωνίζει το κοινωνικό στίγμα των ψυχικών διαταραχών. Κι αυτό συμβαίνει σε μία εποχή που μόλις και μετά βίας έχουμε αρχίσει να καταλαβαίνουμε τί σημαίνει ένα άτομο να παρουσιάζει συμπτώματα διαταραχής συναισθημάτων ή προσωπικότητας, παρουσιάζει ένα είδος συμπεριφοράς που παραπέμπει στο φάσμα του αυτισμού ή πολύπλοκων ψυχοσυναισθηματικών καταστάσεων, όπως η κατάθλιψη, η διπολική διαταραχή και η σχιζοφρένεια.
Για να μπορέσουμε να προσεγγίσουμε μ’ ένα μεγαλύτερο βάθος τις επιπτώσεις του κοινωνικού στίγματος των ψυχικών διαταραχών, είναι σημαντικό να δούμε όλες τις επιμέρους πτυχές και διαστάσεις του θέματος, σε προσωπικό και κοινωνικό επίπεδο. Οι ειδικοί της ψυχικής υγείας, χρησιμοποιούν στη δουλειά τους κάποια διαγνωστικά εργαλεία με ευρείες κατηγορίες ψυχικών διαταραχών, προκειμένου να περιγράψουν, μ’ έναν επιστημονικό και κοινά αποδεκτό τρόπο, την κλινική εικόνα που παρουσιάζει ένα άτομο. Τα πιο διαδεδομένα διαγνωστικά εργαλεία που πιθανώς έχετε ακούσει είναι το DSM-5, το Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας και ο Κατάλογος Κωδικών της Διεθνούς Ταξινόμησης Νόσων και Συναφών Προβλημάτων Υγείας ICD-10 της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας. Οι κατηγορίες ψυχικών διαταραχών που περιλαμβάνονται στα συγκεκριμένα εγχειρίδια εξυπηρετούν δύο κυρίως λόγους: πρώτον, για να μπορούν οι ειδικοί να επικοινωνούν και να συνεργάζονται μεταξύ τους στην εργασία τους και σε συνέδρια και, δεύτερον, για να ονοματίσουν μία κατάσταση, ώστε να μπορεί να κατανοηθεί ευκολότερα στο πλαίσιο της θεραπευτικής διαδικασίας από τα ενδιαφερόμενα άτομα. Συχνά μάλιστα, όταν ένα άτομο διαγνωστεί με μία κατηγορία ψυχικής διαταραχής (π.χ. αγχώδη διαταραχή), νιώθει ότι έχει κάτι το οποίο έχουν κι άλλα άτομα, δεν οφείλεται στο ίδιο αλλά κυρίως σε εξωτερικούς παράγοντες και έτσι νιώθει απενοχοποιημένο και σε μεγαλύτερη ετοιμότητα για την αντιμετώπισή του (βλ. Angermeyer & Matschinger. 2003). Παρόλα αυτά, πολλές από τις κατηγορίες των ψυχικών διαταραχών, με πιο σημαντικό ίσως εκπρόσωπο τη σχιζοφρένεια, τρομάζουν τους ανθρώπους, προκαλώντας ένα «γαϊτανάκι» αρνητικών επιπτώσεων στη ζωή των ατόμων που έχουν διαγνωστεί με μία ψυχική διαταραχή. Στη διαιώνιση αυτών των αρνητικών επιδράσεων όμως, συμβάλλει η άγνοια και η έλλειψη κοινωνικής ευαισθητοποίησης γύρω από τα θέματα ψυχικής υγείας. Όταν δεν γνωρίζουμε κάτι, είναι λογικό να μας φοβίζει, αλλά γιατί να μην κάνουμε μία προσπάθεια να μάθουμε περισσότερα για κάτι που, με άμεσο ή έμμεσο τρόπο, μας αφορά όλους;
Το κοινωνικό στίγμα των ψυχικών διαταραχών χαρακτηρίζεται από πλήθος αρνητικών στερεοτύπων για τα άτομα με ψυχικές «ασθένειες», όπως το ότι έχουν απρόβλεπτη συμπεριφορά, είναι επιθετικά με τους άλλους κι ακατάλληλα για εργασία. Η αρνητική, αν και πέρα για πέρα παραπλανητική εικόνα για τα άτομα που αντιμετωπίζουν δύσκολες ψυχοσυναισθηματικές καταστάσεις, ενισχύεται και διαιωνίζεται πολλές φορές ακόμη και από τα ίδια τα μέσα ενημέρωσης που έχουν σκοπό την ενημέρωση και ευαισθητοποίηση, τον κινηματογράφο, αλλά και αφελείς προειδοποιήσεις γονέων προς τα παιδιά τους ν’ αποφεύγουν αυτού του είδους τα άτομα… Φυσικά, το αποτέλεσμα αυτών των κοινωνικών αντιλήψεων και η ταμπέλα που μπορεί να τοποθετηθεί σ’ ένα άτομο που αντιμετωπίζει μία ψυχολογικού τύπου δυσκολία (η οποία, συνήθως, συνοδεύεται κι από έντονα σωματοποιημένα συμπτώματα), τροφοδοτεί έναν φαύλο κύκλο για τα συγκεκριμένα άτομα και καθιστά ακόμη δυσκολότερη την αποκατάσταση της ψυχικής τους ισορροπίας. Συγκεκριμένα, τα άτομα που αντιμετωπίζουν ψυχολογικά ζητήματα, λόγω του κοινωνικού στίγματος αποφεύγουν τις κοινωνικές επαφές, ενώ όταν τις επιδιώκουν έρχονται αντιμέτωπα με την καχυποψία, ψυχρότητα, ακόμη και περίγελο άλλων ατόμων (ανεκπαίδευτων), με τελικό αποτέλεσμα την κοινωνική απομόνωσή τους. Αλλά, σε μία φάση της ζωής μας που είμαστε κάπως ευαίσθητοι και ευάλωτοι (το οποίο δεν είναι ένδειξη προσωπικής αδυναμίας, αλλά μάλλον το αντίθετο), η κοινωνική απομόνωση δυσκολεύει απέραντα την ανάκαμψή μας και την επιστροφή στην «κανονική» ζωή. Αυτός ο φαύλος κύκλος, είναι δύσκολο να διαρραγεί. Ειδικά σε μία εποχή που υπερτονίζονται εικόνες ανθρώπων που είναι «ανεβασμένοι», λαμπεροί, με τεράστια χαμόγελα, περιτριγυρισμένοι από πρόσωπα γεμάτα «θετική» ενέργεια. Μία πλήρης παραποίηση δηλαδή της θετικής ψυχολογίας η οποία καταλήγει να γίνει από «επιστήμη της ευτυχίας» ή της «ευδαιμονίας» κατά το αρχαιοελληνικό πρότυπο της Επικούρειας φιλοσοφίας, μία πρόταση για χαζοχαρούμενους ανθρώπους…
Με την ευκαιρία του συγκεκριμένου κειμένου, θέλω να στείλω ένα μήνυμα στα άτομα που αντιμετωπίζουν ψυχοσυναισθηματικές δυσκολίες ή άλλα εμπόδια στην επικοινωνία και τις σχέσεις τους και μπορούν να βρουν ανακούφιση ή «λύση» μέσα από την συνεργασία τους με έναν ειδικό: Μην επιτρέπετε στο κοινωνικό στίγμα που περιβάλει τις ψυχικές διαταραχές να σας προκαλεί οποιοδήποτε αίσθημα κατωτερότητας, ντροπής ή προσωπικής αδυναμίας. Όταν κάποιος υποφέρει ψυχικά, αυτό συμβαίνει γιατί διαθέτει πλούσια και ενεργοποιημένα συναισθήματα ενώ, παράλληλα, νιώθει υψηλή αίσθηση ευθύνης για τη θέση του στον κόσμο και τη ζωή. Συχνά, αυτή η έντονη ανησυχία και ψυχική δυσφορία που μπορεί να νιώθουμε, για τον εαυτό μας και τις σχέσεις μας μ’ άλλα πρόσωπα, πηγάζει από κάποιες υπερβολές ή στρεβλές ιδέες και απόψεις που χρειάζεται να επεξεργαστούμε κατάλληλα, συνήθως στο πλαίσιο μίας θεραπευτικής ή συμβουλευτικής σχέσης μ’ έναν ειδικό, αλλά και με εμάς τους ίδιους κι άλλα πρόσωπα. Την κύρια ευθύνη του εαυτού μας την έχουμε πάντοτε εμείς ενώ για τον τρόπο που θα επιλέξουμε να ενδιαφερθούμε και να φροντίσουμε τον εαυτό μας δεν χρειάζεται να απολογηθούμε σε κανέναν.
Τροφή για σκέψη: Πιθανότατα, κάθε χρόνο, κάνετε κάποιες εξετάσεις πρόληψης υγείας, το λεγόμενο check up. Έχετε αναρωτηθεί όμως για το ενδεχόμενο να αντιμετωπίσετε τους επόμενους μήνες μία δυσχερή ψυχοσυναισθηματική κατάσταση; Ένα χαρακτηριστικό των ψυχικών διαταραχών είναι ότι εμφανίζονται ξαφνικά, χωρίς μία προφανή αιτία ενώ, συχνά, η έλλειψη έγκαιρης διάγνωσης καθυστερεί την κατάλληλη διαχείρισή τους.
Angermeyer, M.C. and Matschinger, H. (2003). The stigma of mental illness: effects of labeling on public attitudes towards people with mental disorder. Acta Psychiatrica Scandinavica, 108, 304-309.
* Μπορείτε να αναζητήσετε τη συμβολή του Συμβουλευτικού Ψυχολόγου Δρ Χρήστου Μπιμπίτσου, για ψυχολογικά ή προσωπικά ζητήματα που σας απασχολούν, μέσω του Κοινωνικού Οργανισμού “The Orange Bus (Το Πορτοκαλί Λεωφορείο)”, με έδρα την Έδεσσα (Φιλελλήνων 23, τηλ. 6944-252208, chrisbibitsos@yahoo.gr). Η επικοινωνία μπορεί να γίνει και διαδικτυακά.
