Ευάγγελος Βενιζέλος
Οι επείγουσες προκλήσεις της φιλελεύθερης δημοκρατίας*
Η συζήτησή μας περί φιλελεύθερης δημοκρατίας είναι δυτικοκεντρική. Αφορά ένα πολύ μικρό μέρος του πλανήτη. Η φιλελεύθερη δημοκρατία είναι η δυτική δημοκρατία και στο εσωτερικό της υπάρχουν πολλά προβλήματα. Έχουμε αμφισβητήσεις πολύ έντονες – από τον «τραμπισμό» στην Αμερική έως το καθεστώς Όρμπαν στην Ουγγαρία, την κατάσταση στην Πολωνία, στη Βουλγαρία, στη Ρουμανία, στη Σλοβακία. Υπάρχουν σοβαρά προβλήματα κράτους δικαίου, σοβαρά προβλήματα μη φιλελεύθερης δημοκρατίας, illiberal democracy, σοβαρά προβλήματα πλειοψηφικής (majoritarian) δημοκρατίας που την εγκρίνουν οι πολίτες, αλλά είναι ταυτόχρονα αυταρχική (authoritarian) δημοκρατία.
Υπάρχουν μεγάλες δυνάμεις του κόσμου οικονομικές, στρατιωτικές, μόνιμα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας, που δεν έχουν δημοκρατικό καθεστώς, δεν διέπονται από δημοκρατικές αρχές και ρητά τονίζουν ότι πιστεύουν σε άλλες αντιλήψεις. Για παράδειγμα η Κίνα δεν λέει, ότι είναι δημοκρατία, λέει ότι είναι meritocracy, ότι έχει ένα αξιοκρατικό καθεστώς, που είναι ένας συνδυασμός παλαιάς κομμουνιστικής αντίληψης και κομφουκιανισμού. Δεν μπορεί να πει κανείς, ότι η Ρωσική Ομοσπονδία είναι ένα δημοκρατικό καθεστώς με την έννοια του δυτικού κράτους δικαίου και της φιλελεύθερης δημοκρατίας.
Άρα, έχουμε ένα πρόβλημα παγκόσμιου συσχετισμού, παγκόσμιου κύρους και εφαρμοσιμότητας της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Έχουμε επίσης ένα ειδικότερο πρόβλημα, που λέγεται ευρωπαϊκή δημοκρατία, γιατί η ευρωπαϊκή δημοκρατία δεν λειτουργεί, δεν είναι φτιαγμένη για κρίσεις, ούτε φτιαγμένη για πιέσεις. Δυσκολεύεται να αντιμετωπίσει πολύπλοκες καταστάσεις και φοβάται τον εαυτό της. Είναι εντυπωσιακό, ότι στην Ευρώπη φοβόμαστε κάθε εκλογική διαδικασία και κάθε δημοψήφισμα. Φοβόμαστε ότι το αποτέλεσμα μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα στην πρόοδο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Στο δε Αμερικανικό παράδειγμα, είδαμε τη μεγάλη δυτική δύναμη, να μην μπορεί να οργανώσει εκλογές, να μην μπορεί να οργανώσει τη διαδοχή των Προέδρων. Είδαμε κρίσεις θεσμικές, οι οποίες είναι αρχαϊκές, τριτοκοσμικές.
Άρα, υπάρχουν εγγενή προβλήματα, σύμφυτα, που είναι κάτι πολύ βαθύτερο από τον λαϊκισμό, τη δημαγωγία, την απλούστευση. Υπάρχουν προβλήματα αποτελεσματικότητας. Εδώ συμπολίτες μας, Έλληνες, πιστεύουν, ότι τα αυταρχικά καθεστώτα είναι πιο αποτελεσματικά στη διαχείριση της πανδημίας, ακόμη και τα «αυταρχικά εμβόλια» είναι καλύτερα. Υπάρχει μια υπολανθάνουσα συμπάθεια για το κινεζικό και το ρωσικό εμβόλιο. Αυτό σημαίνει πάρα πολλά πράγματα.
Υπάρχει λοιπόν μία κρίση του ευρωπαϊκού κράτους δικαίου της φιλελεύθερης δημοκρατίας στο εσωτερικό της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η οποία δεν είναι σύγκρουση ούτε Βορρά – Νότου, ούτε Ανατολής – Δύσης, Ευρωπαϊκής. Οι χώρες, οι οποίες έχουν πρόβλημα κράτους δικαίου, είναι οι χώρες εκτός ευρωζώνης. Και μάλιστα οι μεγάλες χώρες εκτός ευρωζώνης, επειδή έχουν νομισματική κυριαρχία, αυτή είναι η πραγματικότητα, αποκλίνουν από τις αρχές του κράτους δικαίου- Πολωνία, Ουγγαρία. Και έχουμε και τη Ρουμανία, τη Βουλγαρία. Η Σλοβακία και η Μάλτα είναι χώρες – μέλη της ευρωζώνης. Αλλά μιλώντας για μεγάλες χώρες, το κοινό χαρακτηριστικό είναι το κομμουνιστικό παρελθόν και η μη συμμετοχή στη ζώνη του ευρώ.
Άρα, έχουμε να αντιμετωπίσουμε πολύ σοβαρά προβλήματα και να πούμε την αλήθεια, ότι χρειαζόμαστε μία δημοκρατία, η οποία να είναι οπωσδήποτε φιλελεύθερη- με κράτος δικαίου και ανθρώπινα δικαιώματα – μια δημοκρατία η οποία δε φοβάται τους εχθρούς της, είναι μαχόμενη, δεν είναι ουδέτερη, δεν είναι παθητική, δεν αφήνει στους εχθρούς της τα μέσα να την υπονομεύσουν. Γιατί αν δεν πούμε την αλήθεια με θάρρος και με ιστορικότητα, απλώς θα παρακολουθούμε την παρακμή της φιλελεύθερης δημοκρατίας.
Το γαλλικό παράδειγμα είναι κρίσιμο. Το βασικό ιστορικό καθήκον του κ. Μακρόν είναι να μην επιτρέψει στην κα Λεπέν να γίνει Πρόεδρος της Γαλλικής Δημοκρατίας. Εκεί θα κριθεί. Όλα τα άλλα είναι λόγια. Είναι ένας πρόλογος χωρίς να έχουμε μπει στο κυρίως θέμα. Το κυρίως θέμα όταν κέρδισε τις εκλογές ήταν να μην έρθει η κα Λεπέν, τώρα το θέμα είναι πάλι το ίδιο: να μην δημιουργήσει τις προϋποθέσεις να έρθει επιθετικά η ακροδεξιά στη Γαλλία, κάτι που θα αλλάξει τον εσωτερικό συσχετισμό στην Ευρωπαϊκή Ένωση και θα υπονομεύσει την ευρωπαϊκή ιδέα και την Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση. Κατά τα λοιπά, οι ομιλίες στην Πνύκα ή στη Σορβόννη είναι εύκολα λόγια, η δύσκολη πράξη είναι αυτή.
Η φιλελεύθερη δημοκρατία είναι η αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Έχουμε κρίση αντιπροσωπευτικότητας, γιατί οι πολίτες, η κοινωνία των πολιτών, θεωρούν, ότι εκπροσωπούνται πληρέστερα όχι από τους θεσμούς τους συνταγματικούς, τους δημοκρατικούς, αλλά από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, εν μέρει από τα μέσα ενημέρωσης, από τις μη κυβερνητικές οργανώσεις, από τα ποικιλώνυμα δίκτυα. Άρα, υπάρχει μία δημοκρατική πραγματικότητα μετα- αντιπροσωπευτική, η οποία θέτει υπό αμφισβήτηση όλους τους θεσμούς και την εγκυρότητά τους την αντιπροσωπευτική και τη δημοκρατική.
Το κρισιμότερο όμως είναι ότι αυτό που λέμε φιλελεύθερη δημοκρατία, είναι η ιδεολογία της Δύσης, είναι το αξιακό πρόταγμα της Δύσης. Η Ευρωπαϊκή Ένωση αντιμετωπίζει τα θέματα αυτά πολύ χαλαρά. Παραδόξως, η Αμερική τα αντιμετωπίζει με έναν πιο συγκροτημένο τρόπο και ο Τζο Μπάιντεν έχει αναλάβει Πρόεδρος «σαν έτοιμος από καιρό», και επειδή είναι μεγάλης ηλικίας και επειδή πιέζεται λόγω της πανδημίας και επειδή πιέζεται από την αντοχή της επιρροής του Ν. Τράμπ στην αμερικανική κοινωνία, παίρνει γρήγορα σημαντικές αποφάσεις. Ανασυγκροτεί τη Δύση. Και την ανασυγκροτεί σε μία βάση πραγματιστική, εντόνως σοσιαλδημοκρατική, πάντως επεκτατική από πλευράς οικονομικής πολιτική, με πάρα πολύ καθαρή εξωτερική πολιτική και πολιτική άμυνας σε σχέση με την Κίνα, σε σχέση με τη Ρωσία, και καλεί την Ευρωπαϊκή Ένωση να τοποθετηθεί, εάν θα μετάσχει στη στρατηγική ανασυγκρότηση της Δύσης στο όνομα της φιλελεύθερης δημοκρατίας, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των στρατηγικών συμφερόντων της Δύσης. Δεν είναι πλήρως έτοιμη η Ευρώπη να δώσει τέτοιες απαντήσεις. Ούτε η Γερμανία είναι έτοιμη με το North Stream 2, ούτε η Γαλλία είναι έτοιμη, ούτε άλλες χώρες είναι έτοιμες. Ο καθένας νομίζει ακόμη ότι μπορεί να κάνει τις δικές του συμμαχίες και να έχει τις δικές του προνομιακές εταιρικές σχέσεις. Αυτό είναι τώρα το μεγάλο θέμα και ιδεολογικό (φιλελεύθερη δημοκρατία) και θεσμικό και αναπτυξιακό και στρατηγικό. Σε αυτό θα κριθεί το μέλλον και της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, που είναι το μέλλον της φιλελεύθερης δημοκρατίας, της ευρωπαϊκής δημοκρατίας. Άρα, πρέπει να δώσουμε καθαρές απαντήσεις, όχι ρητορικές, αλλά πραγματιστικές στα θέματα αυτά.
***
Θα μου επιτρέψετε να πω δυο λέξεις, τις οποίες νομίζω πρέπει να συγκρατήσουμε. Η πρώτη λέξη είναι: Ινδία. Το μέλλον της φιλελεύθερης δημοκρατίας θα κριθεί στην Ινδία. Η Ινδία είναι η πληθυσμιακά μεγαλύτερη χώρα, δύσκολα κυβερνήσιμη, με τεράστια προβλήματα. Εάν καταφέρει η Δύση να κρατήσει την Ινδία στο δημοκρατικό στρατόπεδο, σε αντίθεση με την Κίνα, ο χάρτης θα έχει γραφτεί με ενδιαφέροντα τρόπο για το μέλλον. Κρατήστε το αυτό. Μιλάμε για τη χώρα, που είναι η πολυπληθέστερη και θα είναι στις επόμενες δεκαετίες. Αγγλόφωνη, με ροπή στα πεδία της 4ης και της 5ης βιομηχανικής επανάστασης.
Η δεύτερη λέξη, η φιλελεύθερη δημοκρατία κινδυνεύει από ένα παγκόσμιο dubbing, που γίνεται εις βάρος της. Πολύ απλά dubbing είναι, ότι κάποιος ανταγωνιστής σου πουλάει σε τιμές φθηνότερες του κόστους. Άρα, υπάρχουν περιοχές που δεν σέβονται τα ανθρώπινα δικαιώματα, «πουλάν» φθηνότερα, χωρίς κόστος προστασίας του κράτους δικαίου. Δεν έχουν δημοκρατικές εγγυήσεις, «πουλάν» φθηνότερα ως αυταρχικά πολιτεύματα. Δε σέβονται το περιβάλλον, «πουλάν» χωρίς περιβαλλοντικούς όρους. Δε σέβονται την παιδική εργασία, «πουλάν» φθηνότερα. Η φιλελεύθερη δημοκρατία λοιπόν, είναι εκτεθειμένη στον κίνδυνο ενός κολοσσιαίου παγκόσμιου dubbing, που γίνεται εις βάρος της. Αυτό είναι πρόβλημα για τη φιλελεύθερη δημοκρατία, για την Ευρωπαϊκή Ένωση και για τη Δύση γενικότερα
Χρειάζεται ένα καινούργιο παγκόσμιο συμβόλαιο, το οποίο ούτως ή άλλως πρέπει να γίνει λόγω και των μεγάλων νομισματικών προβλημάτων που υπάρχουν- είναι η ιστορία ενός νέου Bretton Woods. Αλλά αυτό είναι μια άλλη συζήτηση που θα την κάνουμε μια άλλη φορά.-
* Παρεμβάσεις Ευ. Βενιζέλου στη συζήτηση στο Delphi Economic Forum, με θέμα «Το μέλλον της φιλελεύθερης δημοκρατίας», με τον Πρόεδρο της Βουλής, κ. Κ. Τασούλα. Τη συζήτηση συντόνισε η δημοσιογράφος, Αλεξία Κουλούρη (13.5.2021)
