Ένα σπουδαίο επιστημονικό βιβλίο του τρικαλινού ιστορικού Θεόδωρου Νημά (οθωμανικό κατάστιχο του 1454-1455) με πληροφορίες για χωριά και οικισμούς της Πιερίας κατά τον 15ο αιώνα
Η πόλη της Κατερίνης έχει, όπως είναι γνωστό στην έρευνα, σχετικά μικρή ιστορία.
Σε χάρτες και γκραβούρες των χρόνων της Τουρκοκρατίας τη βρίσκουμε από τα τέλη του 15ου -16ου αιώνα αλλά οι γραπτές πηγές, απ’ όσο μας είναι γνωστό, αναφέρουν ρητά το όνομα Κατερίνη από το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα. Συχνότερα βεβαίως τη συναντάμε σε χάρτες των δύο τελευταίων αιώνων.
Ο Απόστολος Βακαλόπουλος υπολογίζει τον αριθμό των σπιτιών της Κατερίνης κατά τις αρχές του 19ου αιώνα (χωριού τότε) σε 140 σπίτια, κυρίως ελληνικά, με βασική απασχόληση των κατοίκων του την καλλιέργεια του σιταριού.
Σπουδαιότερα και με μεγαλύτερη οικονομική και αγροτική παραγωγή αποδεικνύονται, από την άλλη, χωριά και οικισμοί που υπάρχουν αποδεδειγμένα στην Πιερία (η Πιερία όπως ξέρουμε, ήδη από τον 14ο αιώνα είναι υπό οθωμανικό έλεγχο).
Αυτήν την εικόνα των χωριών μάς δίνει ο ακούραστος ιστορικός των Τρικάλων Θόδωρος Νημάς στο πολύμοχθο βιβλίο του που αφορά και την περιοχή μας.
Τίτλος του: «Η οθωμανική απογραφή του 1454/55 στο Σαντζάκι Τρικάλων (Θεσσαλία – Πιερία – Ευρυτανία – Ναυπακτία – Δυτ. Φωκίδα και άλλα όμορα). Ονόματα κατοίκων, κτηνοτροφία, γεωργική παραγωγή, φόροι κ.ά» (έκδοση του Φ.Ι.ΛΟ.Σ. και του Εκδ. Οίκου Κ. & Μ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2024, σελ. 744.
Το ογκώδες αυτό βιβλίο των 744 σελίδων μεγάλου σχήματος, καρπός όπως είπαμε πολύχρονης κοπιαστικής μεταφραστικής εργασίας και μελέτης, πραγματεύεται την οθωμανική απογραφή του 1454/55 στο Σαντζάκι Τρικάλων, το οποίο τότε περιλάμβανε μία πολύ μεγάλη έκταση, ήτοι ολόκληρη τη Θεσσαλία, την Πιερία έως τον Αλιάκμονα προς Βορράν, τα όμορα προς τη Θεσσαλία χωριά της Δυτικής Μακεδονίας, το Μέτσοβο και τα υπαγόμενα σ’ αυτό χωριά της Ηπείρου, την Ευρυτανία, τη Ναυπακτία και μερικά χωριά της Δυτικής Φωκίδας.
Η απογραφή αυτή είναι καταχωρημένη με την παλιά τουρκική γραφή (αραβική) στο Κατάστιχο αρ. 859, που φυλάσσεται στην Άγκυρα και έχει εκδοθεί φωτομηχανικά αλλά και μεταγραμμένο στη νέα τουρκική γραφή, χωρίς τα ονόματα των Χριστιανών κατοίκων που υπάρχουν σ’ αυτό, από τους Melek Delilbaşi και Muzaffer Arikan το 2001.
Το κύριο σώμα του βιβλίου αποτελείται από τρία βασικά μέρη:
- 1) Την Εισαγωγή (σελ. 33-53) στην οποία δίνονται οι απαραίτητες πληροφορίες για την κατάκτηση της Ελλάδος και ιδιαίτερα της Θεσσαλίας κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, κατόπιν εξετάζεται η απογραφή του1454/55, η οποία θεωρείται ως η σημαντικότερη από όλες, διότι είναι συστηματική και η πρώτη που μας δίνει πολύ χρήσιμα δημογραφικά και οικονομικά στοιχεία για το Σαντζάκι των Τρικάλων, το οποίο περιλάμβανε μία πολύ μεγάλη έκταση της κεντρικής Ελλάδος.
- 2) Στο πρώτο μέρος του βιβλίου (σελ. 55-278) παρατίθεται μεταφρασμένο ολόκληρο το Κατάστιχο με όλα τα στοιχεία, εκτός των ονομάτων των αρχηγών οικογενειών, με εξαίρεση ορισμένα χωριά αντιπροσωπευτικά όλων των περιοχών του Σαντζακίου.
Περιλαμβάνονται επίσης τα εκτρεφόμενα ζώα (πρόβατα, χοίροι), οι κυψέλες μελισσών, τα παραγόμενα αγροτικά προϊόντα (π.χ. σιτάρι, κριθάρι, λινάρι, αμπέλια με μούστος κ.ά.). Στο Παράρτημα (σελ. 673–677) παρατίθενται δύο Πίνακες, ένας με τις πόλεις και τα χωριά που είχαν τον μεγαλύτερο φορολογούμενο πληθυσμό (άνω των 100 αρχηγών οικογενειών) και άλλος ένας με τις πόλεις και τα χωριά που πλήρωναν τον μεγαλύτερο φόρο (άνω των 5.000 άσπρων).
Στο τέλος παρατίθενται περιλήψεις (σελ. 679-688) στα ελληνικά, στα τουρκικά, στα αγγλικά, στα γερμανικά και στα γαλλικά, η Βιβλιογραφία (σελ. 689-690), καθώς και αναλυτικά Ευρετήρια: 1) των πόλεων, χωριών και οικισμών με βάση τις σελίδες του Οθωμανικού Καταστίχου (σελ. 691-710), 2) των Τιμαρίων και Τιμαριούχων (σελ. 710-716), καθώς και Γενικό Ευρετήριο Ονομάτων (Προσώπων και Πόλεων, Χωριών και Οικισμών) με βάση τις σελίδες του βιβλίου (σελ. 717-743) όπου ο ερευνητής της Πιερίας μπορεί να εντοπίσει τα χωριά της περιοχής.
Για να καταλάβουμε τη σχέση της Πιερίας και των χωριών της ας δούμε κάποια στοιχεία από τον πολύτιμο κόπο του μελετητή. ΠΟΛΕΙΣ: 1) Τρίκαλα: 545 οικογένειες (290 χριστιανικές και 260 μουσουλμανικές), 2) Λάρισα/Γενί Σεχίρ: 450 οικογένειες (83 χριστιανικές και 367 μουσουλμανικές), 3) Βόλος/Γκόλος [απογραφή 1485]: 362 οικογ. (Νοικοκ. 292, Χήρες 28, Άγαμοι 42) + 3 Μουσουλμάνοι, 224).
Δύο χωριά της Πιερίας εμφανίζονται ως εξής: 1. Πέτρα (Ν. Πιερίας): Πλήρη νοικοκυριά 189, Χήρες 24. Σύνολο 213. 2. Άγιος Δημήτρης (Ν. Πιερίας): Πλήρη νοικοκυριά 162, Χήρες 16. Σύνολο 178.
Ενδιαφέρουσα είναι και η σχέση των πόλεων σε σύγκριση με τα ορεινά της Πιερίας: ΠΟΛΕΙΣ με τη μεγαλύτερη φοροδοτική ικανότητα: 1) Τρίκαλα: 45.200 άσπρα + 16.407 οι συνοικίες τους.
Σύνολο: 61.607, 2) Λάρισα (Γενί Σεχίρ): 41.600 άσπρα + 7.046 οι συνοικίες της. Σύνολο: 48.646 άσπρα, 3) Βόλος (Γκόλος): 32.364 άσπρα [απογραφή 1485]. Την ίδια περίοδο η φοροδοτική ικανότητα της Πέτρας (Ν. Πιερίας): 17.485 άσπρα, δηλαδή το μισό της πόλης του Βόλου ή το ένα τρίτο της φοροδοτικής ικανότητας των Τρικάλων (δεν περιλαμβάνονται οι μουσουλμάνοι).
Ο Θόδωρος Νημάς προσέφερε μια πρώτης τάξεως ευκαιρία στους ερευνητές της Πιερίας να ασχοληθούν με μια άγνωστη αρχειακή πηγή και να μελετήσουν την εξέλιξη ή της εξαφάνιση χωριών και οικισμών.
Για παράδειγμα, από τα χρησιμότατα ευρετήρια ονομάτων πόλεων, χωριών και οικισμών με βάση τις σελίδες του οθωμανικού κατάστιχου (691-743), εντοπίσαμε τα εξής χωριά και οικισμούς που αφορούν την Πιερία:
Βελτσίστα /Velcic (Βουλιστά=Λιβάδι Πιερίας), Βεσνίκο / Vesnico (αταύτιστος διαλυμένος οικισμός Ν. Πιερίας), Καζνίσι / Kaznici (αταύτιστος διαλυμένος οικισμός Ν. Πιερίας), Καλεντίνη / Καλαδίνι (αταύτιστος οικισμός περιοχής Πλαταμώνα), Καστανιά / Kastaniya (νομού Πιερίας), Κοντουριώτισσα / Κonduryotisa (Κονταριώτισσα Πιερίας), Κορμαρά / Κορμαρα (αταύτιστος διαλυμένος οικισμός Ν. Πιερίας), Κρύα Βρύση / Kiravirsy ή Μαλασίρα (Μαλαθριά, σημερινό Δίον Πιερίας), Λαμπάνοβο / Libanova (αταύτιστος οικισμός νομού Φωκίδας ή το Λιμπάνοβο/Αιγίνιο Πιερίας [;], Λιζιανά / Loncana (διαλυμένος οικισμός νομού Πιερίας), Λιμπάνοβο / Libanova (Αιγίνιο Πιερίας), Λόκοβη / Lokva (οικισμός Πέτρας Πιερίας), Μόρτσανη / Morcan (Μόρνα= Σκοτεινά Πιερίας), Νέστανη / Nistani (διαλυμένος οικισμός Ν. Πιερίας), Νέστανη Παλιά / Palya Nistani (Παλιανέστανη= Παλαιόστανη Πιερίας), Παβρίσι / Pavrisi (διαλυμένος οικισμός Ν. Πιερίας), Παβρόσπορος (;) / Pavrosporo (αταύτιστος οικισμός Ν. Πιερίας), Πέτρα / Petra (N. Πιερίας), Ρεντίνι / Rekdani (Ρητίνη Πιερίας), Ράφτανη / Ravtani (οικισμός Πέτρας Πιερίας), Τίχοβο / Tihova (Τόχοβα=Παλιονέλληνη=Τρίλοφος Πιερίας), Αναμπακλί (χωριό υπαγόμενο στον Πλαταμώνα), Αρώνη (Αρωνάς), Καστανιά (χωριό Ν. Πιερίας), Κολινδρός (χωριό Ν. Πιερίας).
