Oι δημογραφικές τάσεις αποκαλύπτουν κάτι ανησυχητικό. Εισερχόμαστε σε μία νέα εποχή της ιστορίας και αυτή μπορεί να είναι «η εποχή του αποπληθυσμού». Για πρώτη φορά μετά τον Μαύρο Θάνατο το 1300, ο πληθυσμός του πλανήτη θα μειωθεί.
Ενώ όμως τότε αιτία της συρρίκνωσης ήταν μια θανατηφόρα ασθένεια που μεταφερόταν από ψύλλους, η επερχόμενη θα οφείλεται αποκλειστικά στις επιλογές των ανθρώπων, σημειώνει σε εκτενές ρεπορτάζ το Foreign Affairs.
Με τους ρυθμούς γεννήσεων να πέφτουν κατακόρυφα, όλο και περισσότερες κοινωνίες βαδίζουν σε μια εποχή διάχυτης και αόριστης «ερήμωσης», μια εποχή που θα καλύψει τελικά ολόκληρο τον πλανήτη. Αυτό που βρίσκεται μπροστά μας είναι ένας κόσμος που αποτελείται από κοινωνίες που συρρικνώνονται και γερνούν. Η καθαρή θνησιμότητα – όταν μια κοινωνία βιώνει περισσότερους θανάτους από γεννήσεις – θα γίνει ο κανόνας. Είναι κάτι που το ζει η Ελλάδα και για το οποίο έχει εκφράσει την ανησυχία του ακόμη και ο Έλον Μασκ.
Τα ανθρώπινα όντα δεν έχουν συλλογική μνήμη πληθυσμιακής συρρίκνωσης. Ίσως για αυτό δεν έχουν τρομάξει ακόμη μπροστά στην ιδέα. Ο συνολικός παγκόσμιος πληθυσμός μειώθηκε για τελευταία φορά πριν από περίπου 700 χρόνια, στον απόηχο της βουβωνικής πανώλης που χτύπησε μεγάλο μέρος της Ευρασίας. Στους επτά επτά αιώνες που ακολούθησαν, ο παγκόσμιος πληθυσμός αυξήθηκε σχεδόν 20 φορές. Και μόλις τον περασμένο αιώνα, ο ανθρώπινος πληθυσμός τετραπλασιάστηκε.
Η συρρίκνωση ανετράπη πλήρως από την αναπαραγωγική δύναμη μόλις ο Μαύρος Θάνατος έκλεισε τον κύκλο του. Αυτή τη φορά, η έλλειψη αναπαραγωγικής δύναμης είναι η αιτία της αρνητικής τάσης. «Μια επαναστατική δύναμη οδηγεί την επικείμενη εποχή του αποπληθυσμού: η παγκόσμια μείωση της επιθυμίας για παιδιά», σχολιάζει το Foreign Affairs.
Μέχρι στιγμής, οι κυβερνητικές προσπάθειες να προσφέρουν φορολογικά και άλλα κίνητρα για τεκνοποίηση απέτυχαν να επαναφέρουν τα ποσοστά γονιμότητας σε επίπεδα αντικατάστασης. Η μελλοντική κυβερνητική πολιτική, ανεξάρτητα από τις φιλοδοξίες της, δύσκολα θα ανατρέψει την τάση. Η συρρίκνωση του παγκόσμιου πληθυσμού είναι σχεδόν αναπόφευκτη, εκτιμούν ειδικοί.
Οι κοινωνίες θα έχουν λιγότερους εργαζόμενους, επιχειρηματίες και δυνάμεις καινοτομίας και περισσότερους ανθρώπους που θα εξαρτώνται από τη φροντίδα και τη βοήθεια. «Τα προβλήματα που εγείρει αυτή η δυναμική, ωστόσο, δεν ισοδυναμούν απαραίτητα με καταστροφή. Η μείωση του πληθυσμού δεν είναι βαριά ποινή. Μάλλον, είναι ένα δύσκολο νέο πλαίσιο, στο οποίο οι χώρες μπορούν ακόμα να βρουν τρόπους να ευδοκιμήσουν. Οι κυβερνήσεις πρέπει να προετοιμάσουν τις κοινωνίες τους τώρα για να αντιμετωπίσουν τις κοινωνικές και οικονομικές προκλήσεις ενός γηρασμένου και σε τροχιά αποπληθυσμού κόσμου», τονίζει το FA.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες και αλλού άνθρωποι δεν μπορούν να κατανοήσουν τις επερχόμενες αλλαγές ή να φανταστούν πώς η παρατεταμένη μείωση του πληθυσμού θα αναδιαμορφώσει τις κοινωνίες, τις οικονομίες και τις δομές εξουσίας. Αλλά δεν είναι πολύ αργά για να γίνει κάτι.
Η παγκόσμια γονιμότητα έχει βυθιστεί μετά την πληθυσμιακή έκρηξη της δεκαετίας του 1960. Για περισσότερες από δύο γενιές, τα μέσα επίπεδα τεκνοποίησης στον κόσμο οδηγήθηκαν αδυσώπητα προς τα κάτω, καθώς η μια χώρα μετά την άλλη συμμετείχαν στην πτώση.
Βουτιά των γεννήσεων στην Ασία
Σύμφωνα με το Τμήμα Πληθυσμού του ΟΗΕ, το συνολικό ποσοστό γονιμότητας για τον πλανήτη ήταν το 2015 στο μισό από ό,τι ήταν το 1965. Σύμφωνα με τον υπολογισμό του UNPD, κάθε χώρα είδε τα ποσοστά γεννήσεων να μειώνονται κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου. Και η πτώση της γονιμότητας απλώς συνεχίστηκε. Σήμερα, η μεγάλη πλειονότητα των ανθρώπων του κόσμου ζει σε χώρες με επίπεδα γονιμότητας χαμηλότερα από το όριο αναπλήρωσης. Κατά γενικό κανόνα, ένα συνολικό ποσοστό γονιμότητας 2,1 γεννήσεων ανά γυναίκα προσεγγίζει το όριο αναπλήρωσης σε ανεπτυγμένες οικονομίες με υψηλό προσδόκιμο ζωής — αλλά το επίπεδο αναπλήρωσης είναι κάπως υψηλότερο σε χώρες με χαμηλότερο προσδόκιμο ζωής.
Τα τελευταία χρόνια, η βουτιά των τοκετών όχι μόνο συνεχίστηκε αλλά και επιταχύνθηκε. Σύμφωνα με το UNPD, τουλάχιστον τα δύο τρίτα του παγκόσμιου πληθυσμού ζούσαν σε χώρες υποκατάστασης το 2019, την τελευταία χρόνια πριν αλλάξει τα πάντα στη ζωή μας ο COVID-19. Στην Ανατολική Ασία μέχρι το 2022, κάθε μεγάλος πληθυσμός – στην Κίνα, την Ιαπωνία, τη Νότια Κορέα και την Ταϊβάν – συρρικνωνόταν. Μέχρι το 2023, τα επίπεδα γονιμότητας ήταν 40% κάτω από το όριο αναπλήρωσης στην Ιαπωνία, 50% κάτω από την αναπλήρωση στην Κίνα, σχεδόν 60% κάτω από την αναπλήρωση στην Ταϊβάν και 65% κάτω από την αναπλήρωση στη Νότια Κορέα.
Όσον αφορά στη Νοτιοανατολική Ασία, το UNPD εκτίμησε ότι η περιοχή στο σύνολό της έπεσε κάτω από το επίπεδο αναπλήρωσης ήδη από το 2018. Το Μπρουνέι, η Μαλαισία, η Σιγκαπούρη και το Βιετνάμ ανήκουν σε αυτήν την ομάδα. Η Ινδονησία, η τέταρτη πιο πυκνοκατοικημένη χώρα στον κόσμο, προσχώρησε και αυτή στο κλαμπ.
Στη Νότια Ασία, η υποκατάσταση της γονιμότητας επικρατεί όχι μόνο στην Ινδία—τώρα την πολυπληθέστερη χώρα του κόσμου—αλλά και στο Νεπάλ και τη Σρι Λάνκα. Και οι τρεις έπεσαν κάτω από το όριο αναπλήρωσης πριν από την πανδημία. (Το Μπαγκλαντές βρίσκεται στα πρόθυρα να πέσει κάτω από το όριο αντικατάστασης.) Στην Ινδία, τα επίπεδα γονιμότητας στις πόλεις έχουν μειωθεί αισθητά. Στην αχανή μητρόπολη της Καλκούτα, για παράδειγμα, κρατικοί υγειονομικοί υπάλληλοι ανέφεραν το 2021 ότι το ποσοστό γονιμότητας μειώθηκε σε μία γέννηση ανά γυναίκα, λιγότερο από το μισό επίπεδο αναπλήρωσης και χαμηλότερο από ό,τι σε οποιαδήποτε μεγάλη πόλη στη Γερμανία ή την Ιταλία.
Ζοφερά δεδομένα από Μέση Ανατολή έως Λατινική Αμερική
Δραματικές μειώσεις σαρώνουν επίσης τη Λατινική Αμερική και την Καραϊβική. Το UNPD έχει υπολογίσει τη συνολική γονιμότητα για την περιοχή το 2024 σε 1,8 γεννήσεις ανά γυναίκα—14% κάτω από το ποσοστό αναπλήρωσης. Ωστόσο, αυτή η πρόβλεψη μπορεί να υποτιμά την πραγματική μείωση, δεδομένου αυτού που ο Κοσταρικανός δημογράφος Luis Rosero-Bixby περιέγραψε ως την «ιλιγγιώδη» πτώση των ποσοστών γεννήσεων στην περιοχή από το 2015. Στη χώρα του, τα συνολικά ποσοστά γονιμότητας έχουν πλέον μειωθεί σε 1,2 γεννήσεις ανά γυναίκα.
Η Κούβα ανέφερε ποσοστό γονιμότητας το 2023 λίγο περισσότερο από 1,1 – το ήμισυ του ποσοστού αναπλήρωσης. Από το 2019, οι θάνατοι ξεπέρασαν τις γεννήσεις. Το ποσοστό της Ουρουγουάης ήταν κοντά στο 1,3 το 2023 και, όπως και στην Κούβα, οι θάνατοι ξεπέρασαν τις γεννήσεις. Στη Χιλή, ο αριθμός το 2023 ήταν λίγο πάνω από 1,1 γεννήσεις ανά γυναίκα. Οι μεγάλες πόλεις της Λατινικής Αμερικής, συμπεριλαμβανομένης της Μπογκοτά και της Πόλης του Μεξικού, αναφέρουν πλέον ποσοστά κάτω από μία γέννηση ανά γυναίκα.
Η υπογονιμότητα έχει έρθει ακόμη και στη Βόρεια Αφρική και την ευρύτερη Μέση Ανατολή, όπου οι δημογράφοι υποθέτουν εδώ και καιρό ότι η ισλαμική πίστη χρησίμευε ως προπύργιο ενάντια στην απότομη πτώση της γονιμότητας. Παρά την προγεννητική φιλοσοφία των θεοκρατικών ηγεμόνων του, το Ιράν υπήρξε μια κοινωνία αναπλήρωσης για περίπου ένα τέταρτο του αιώνα. Τώρα δοκιμάζεται και αυτό. Η Τυνησία έχει επίσης βυθιστεί κάτω από το όριο αναπλήρωσης. Στην Τουρκία, ο ρυθμός γεννήσεων της Κωνσταντινούπολης το 2023 ήταν μόλις 1,2 μωρά ανά γυναίκα — χαμηλότερος από αυτόν του Βερολίνου.
Η δραματική εικόνα σε Ευρώπη και Ελλάδα
Για μισό αιώνα, τα συνολικά ποσοστά γονιμότητας της Ευρώπης φθίνουν συνεχώς. Η ρωσική γονιμότητα έπεσε για πρώτη φορά κάτω από το όριο αναπλήρωσης τη δεκαετία του 1960, κατά την εποχή του Μπρέζνιεφ, και από την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, η Ρωσία έχει δει 17 εκατομμύρια περισσότερους θανάτους από γεννήσεις. Όπως και η Ρωσία, οι 27 χώρες της σημερινής Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι περίπου 30% κάτω από το όριο αναπλήρωσης. Μαζί, ανέφεραν κάτι λιγότερο από 3,7 εκατομμύρια γεννήσεις το 2023 – έναντι 6,8 εκατομμύρια το 1964. Πέρυσι, η Γαλλία είχε λιγότερες γεννήσεις από ό,τι το 1806 εν καιρώ πολέμου.
Η Ιταλία ανέφερε τις λιγότερες γεννήσεις από την επανένωσή της το 1861 και η Ισπανία τις λιγότερες από το 1859, όταν άρχισε να συντάσσει σύγχρονα στοιχεία γεννήσεων. Για Πολωνία και Γερμανία επίδοση του 2023 ήταν η χειρότερη στη μεταπολεμική εποχή. Η ΕΕ είναι ζώνη καθαρής θνησιμότητας από το 2012. Το 2022 κατέγραψε τέσσερις θανάτους για κάθε τρεις γεννήσεις. Το UNPD έχει σημειώσει το 2019 ως το έτος αιχμής για τον πληθυσμό της Ευρώπης και έχει εκτιμήσει ότι από το το 2020 και έπειτα η ήπειρος έχει εισέλθει σε μια μακρά περίοδο συρρίκνωσης του πληθυσμού.
Στην Ελλάδα συνεχίζει να συρρικνώνεται ο πληθυσμός, καθώς το 2023 καταγράφηκαν 56.646 περισσότεροι θάνατοι σε σύγκριση με τις γεννήσεις, όπως προκύπτει από στοιχεία που έδωσε στη δημοσιότητα η Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛΣΤΑΤ).
Σημειώνεται ότι το 2022 οι θάνατοι υπερτέρησαν των γεννήσεων κατά 64.706. Από τα στοιχεία προκύπτει επίσης μείωση των γάμων και αύξηση των των διαζυγίων. Οι άνω των 60 ετών αυξάνονται ταχύτητα, ενώ έχουμε κύμα φυγής προς τη συνταξιοδότηση, γεγονός που έρχεται να εντείνει ακόμη περισσότερο την πίεση στα ασφαλιστικά ταμεία.
Το μόνο προπύργιο
Οι Ηνωμένες Πολιτείες παραμένουν μία δύναμη αντίστασης. Με σχετικά υψηλά επίπεδα γονιμότητας για μια πλούσια χώρα (αν και πολύ κάτω από την αντικατάσταση —λίγο πάνω από 1,6 γεννήσεις ανά γυναίκα το 2023) και σταθερές εισροές μεταναστών, οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν παρουσιάσει τη λεγόμενη «δημογραφική εξαίρεση», σημειώνει το Foreign Affairs. Αλλά ακόμη και στις Ηνωμένες Πολιτείες, η συρρίκνωση δεν είναι πλέον αδιανόητη. Πέρυσι, το Γραφείο Απογραφής προέβλεψε ότι ο πληθυσμός των ΗΠΑ θα κορυφωθεί γύρω στο 2080 και θα μειώνεται στη συνέχεια.
Το μόνο σημαντικό προπύργιο ενάντια στο παγκόσμιο κύμα υποκατάστασης επιπέδων τεκνοποίησης είναι η υποσαχάρια Αφρική. Με περίπου 1,2 δισεκατομμύρια ανθρώπους και ένα μέσο ποσοστό γονιμότητας 4,3 γεννήσεων ανά γυναίκα σήμερα, σύμφωνα με το UNPD, η περιοχή είναι η τελευταία που αντιστέκεται.
Αλλά ακόμη και εκεί, τα ποσοστά πέφτουν. Το UNPD έχει υπολογίσει ότι τα επίπεδα γονιμότητας στην υποσαχάρια Αφρική έχουν μειωθεί κατά 35% από τα τέλη της δεκαετίας του 1970, όταν το συνολικό ποσοστό της περιοχής ήταν 6,8 γεννήσεις ανά γυναίκα.
Η ανθρωπότητα γερνάει
Ο κόσμος δεν συρρικνώνεται μόνο, αλλά και γερνάει. Οι ηλικιωμένοι αρχίζουν να υπερτερούν αριθμητικά των νέων. Κατά την επόμενη γενιά, οι γηρασμένες κοινωνίες θα γίνουν ο κανόνας. Και οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής δεν είναι έτοιμοι για την επερχόμενη δημογραφική τάξη.
Μέχρι το 2040 – με μόνη εξαίρεση την υποσαχάρια Αφρική – ο αριθμός των ατόμων κάτω των 50 ετών θα μειωθεί. Μέχρι το 2050, θα υπάρχουν εκατοντάδες εκατομμύρια λιγότεροι άνθρωποι κάτω των 60 ετών εκτός της υποσαχάριας Αφρικής από ό,τι σήμερα – περίπου 13% λιγότεροι, σύμφωνα με διάφορες προβλέψεις του UNPD. Ταυτόχρονα, ο αριθμός των ατόμων που είναι 65 ετών και άνω θα εκραγεί ως συνέπεια των σχετικά υψηλών ποσοστών γεννήσεων στα τέλη του 20ου αιώνα και του μεγαλύτερου προσδόκιμου ζωής.
Εκτός Αφρικής, αυτή η ομάδα θα διπλασιαστεί σε μέγεθος και θα φτάσει τα 1,4 δισεκατομμύρια έως το 2050. Η άνοδος του πληθυσμού άνω των 80 ετών θα είναι ακόμη πιο γρήγορη. Αυτή η ομάδα θα τριπλασιαστεί σχεδόν στον μη αφρικανικό κόσμο – φτάνοντας σε περίπου 425 εκατομμύρια έως το 2050. Μόλις πριν από δύο δεκαετίες, λιγότεροι από 425 εκατομμύρια άνθρωποι στον πλανήτη είχαν συμπληρώσει ακόμη και τα 65α γενέθλιά τους.
