Η κύρια πολιτική αντιπαράθεση η οποία έλαβε οξεία μορφή ήταν αυτή μεταξύ Βασιλοφρόνων και Δημοκρατικών ενώ η περίοδος χαρακτηρίζεται από έντονες ανακατατάξεις και ταξικές διαιρέσεις: δικτατορία του Πάγκαλου, το κίνημα του 1935 και η δικτατορία του Μεταξά. Ταυτόχρονα, τα προβλήματα από την ελληνοτουρκική ανταλλαγή των πληθυσμών, η αναζήτηση γης και στέγης για την αποκατάσταση των προσφύγων επιτείνονται και διαπλέκονται με την φτώχεια, την έλλειψη δομών υγείας και τις ασθένειες—ιδιαίτερα ανάμεσα στους πρόσφυγες.
Ωστόσο, σε ό,τι αφορά την Κατερίνη, αξίζει να αναρωτηθούμε: ποια ήταν η δομή της πόλης δέκα περίπου χρόνια μετά την απελευθέρωση, ποιος ο αστικός ιστός της, οι οικονομικές λειτουργίες της εκεί, στις αρχές του 20ού αιώνα; Ποια ήταν η δημόσια εικόνα της και ποια τα σπουδαία δημόσια μνημεία της τα οποία έβλεπαν οι Κατερινιώτες σε αυτήν την περίοδο; Το κατεδαφισμένο το 1928 τζαμί βρισκόταν επί της σημερινής οδού Βάρναλη, το Διοικητήριο (το σημερινό 5ο Γυμνάσιο) πρέπει να κτίστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα. Ο αστικός ιστός της πόλης (ιδιωτικά και δημόσια κτίσματα) ανεγέρθηκαν στις αρχές του 20ού αιώνα (1905, Αστική Σχολή Αικατερίνης, 1908, Αρχοντικό Τσαλόπουλου) ενώ 20 καπνομάγαζα και καπναποθήκες κοσμούσαν την πόλη. Περί τον Πέλεκα υπήρχε μόνο ο αλβανικός τεκές (κτίσμα του τέλους του 19ου αιώνα, πιθανότατα 1891/1892).
Η τεράστια ώθηση στην αλλαγή της Κατερίνης όπως είναι γνωστό στη βιβλιογραφία δόθηκε από τα κύματα των προσφύγων και την εγκατάστασή τους κυρίως στους πέριξ συνοικισμούς. Ο Ανδρέας Θ. Νικολάου, υποδιευθυντής του Υποκαταστήματος της Εθνικής Τραπέζης της Ελλάδος στη Θεσσαλονίκη, συντάσσει μελέτη κατ’ εντολήν της υπηρεσίας του για την Πιερία. Η μελέτη έχει τον τίτλο «Γεωργική έρευνα της υπαίθρου χώρας Κ. Μακεδονίας. Υποδιοίκησις Κατερίνης» (Μάιος 1923, Θεσσαλονίκη) και περιέχει πλούσια στοιχεία για την πόλη, συνολικά 21 πίνακες. Από πίνακα συνάγεται το συμπέρασμα ότι στην Κατερίνη υπήρχε ήδη από το 1920 Γεωργικός Πιστωτικός Συνεταιρισμός που αριθμούσε 134 μέλη.
Σύμφωνα με στατιστικούς πίνακες (εθνολογική σύνθεση, γλώσσα, θρησκευτικές δοξασίες, επαγγέλματα, οικονομική κατάσταση, εκπαίδευση) που τηρούνται στο Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών (ΑΥΕ) στο πλήρες Γυμνάσιο Κατερίνης υπηρετούσαν 8 καθηγητές, με 93 μαθητές και 33 μαθήτριες. Στο Α΄ Δημοτικό Σχολείο Αρρένων, εξατάξιο, υπηρετούσαν 6 δάσκαλοι, με 386 μαθητές. Στο Β΄ Δημοτικό Αρρένων, τριτάξιο, υπηρετούσαν 3 δάσκαλοι. Στο Δημοτικό Σχολείο Θηλέων, πεντατάξιο, υπηρετούσαν 5 δασκάλες, με 332 μαθήτριες. Στο διτάξιο Νηπιαγωγείο υπηρετούσαν 2 δάσκαλοι, με 29 μαθητές και 42 μαθήτριες.
Η «Γεωγραφία-Άτλας» του Μεταξά (εκδ. Κολλάρος, 1925), έχει εκτενή αναφορά στην περιοχή και την πόλη: Υποδιοίκησις Κατερίνης- εκτείνεται κατά μήκος της δυτικής παραλίας του Θερμαϊκού κόλπου και κατέχει την χώραν της αρχαίας Πιερίας. Πληθυσμός 31.696 κάτοικοι. Πόλεις.- Κατερίνη (6.540 κάτ.) κειμένη ΒΑ. των άκρων ανυψώσεων του Ολύμπου και απέχουσα από του επινείου αυτής Σκάλας περίπου μίαν ώραν, είναι έδρα του μητροπολίτου Κίτρους, του υποδιοικητού, του ειρηνοδίκου, πόλις γεωργική, δια ταύτης διέρχεται ο διεθνής σιδηρόδρομος […]. Οι κάτοικοι της επαρχίας Κατερίνης ασχολούνται κυρίως εις την γεωργίαν, την κτηνοτροφίαν και την υλοτομίαν, υπήρξαν δε αείποτε οι μάλλον εμπνευσμένοι οπαδοί και μαχηταί της ελληνικής ιδέας, διετήρουν δε και άριστα λειτουργούντα πολλά ελληνικά σχολεία. Τελευταίον η οθωμανική κυβέρνησις, επιζητούσα να επισκοτίση τον αμιγή ελληνικόν πληθυσμόν της υποδιοικήσεως ταύτης, εγκατέστησεν εν αυτή πολλούς Τούρκους πρόσφυγας εκ Βοσνίας».
Μέχρι το τέλος του 1926 είχαν εγκατασταθεί στην επαρχία Κατερίνης 13.000 πρόσφυγες. Οι μισοί από αυτούς αποκαταστάθηκαν στην πόλη της Κατερίνης και οι περισσότεροι ήταν Πόντιοι με τόπο καταγωγής τους την Ορντού (Κοτύωρα), τη Φάτσα (Φαδισάνη), την Κερασούντα. Η Κατερίνη ηλεκτροφωτίστηκε στα 1928. Σύμφωνα με την απογραφή της ίδιας χρονιάς ο πληθυσμός της πόλης ανέρχεται στους 10.138 κατοίκους. Με τον πληθυσμό αυτόν η Κατερίνη εμφανίζεται σε σχετικό πίνακα να κατέχει την 41η θέση μεταξύ των πόλεων της Ελλάδας με πάνω από 10.000 κατοίκους. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο τον επόμενο χρόνο, το 1929 δηλαδή, η κοινότητα Κατερίνης προβιβάστηκε σε δήμο. Αυτή είναι η πρώτη απογραφή μετά την Μικρασιατική Καταστροφή και την εγκατάσταση των προσφύγων, που ενίσχυσαν γενναία τον πληθυσμό της πόλης και ανέτρεψαν τους ως τότε πληθυσμιακούς συσχετισμούς.
Στα 1930 ο πρόσφυγας και λόγιος δημοσιογράφος Σάββας Κανταρτζής (1900-1985) και ο μετέπειτα Δήμαρχος Κατερίνης (1936-1940) Αιμίλιος Ξανθόπουλος εκδίδουν στις 16 Φεβρουαρίου την εβδομαδιαία τετρασέλιδη εφημερίδα «Ηχώ των Πιερίων» (κυκλοφόρησε μέχρι το 1939 ενώ ο Ξανθόπουλος θα εκτελεστεί Γερμανούς κατακτητές τέσσερα χρόνια αργότερα). Στο χώρο της ψυχαγωγίας, ο πόντιος πρόσφυγας Σολομών Παπαδόπουλος (Φάτσα 1890-Κατερίνη 1961) και μετέπειτα δήμαρχος Κατερίνης (1954-1959) ιδρύει τον κινηματογράφο «Διονύσια», χωρητικότητας 500 περίπου ατόμων, όπου φιλοξενήθηκαν δεκάδες θεατρικές παραστάσεις πέρα από τις κινηματογραφικές επιτυχίες της εποχής. Και όλα αυτά, στη δεκαετία του 1930, μια εποχή, όπως καταγράφουν σε έκθεσή τους οι γιατροί Γεώρ. Ζουζακίδης και Κίμ. Αστερίου, κατά την οποία εμφανίστηκαν στην Κατερίνη πολλά κρούσματα τυφοειδούς πυρετού με αρκετά θύματα μεταξύ των προσφύγων εκείνων κυρίως, που είχαν εγκατασταθεί στα άκρα της πόλης, κοντά σε λιμνάζοντα έλη και τέλματα.
Οι σύλλογοι που ιδρύονται στη μεσοπολεμική περίοδο, γράφει ο ιστορικός του ΑΠΘ Στράτος Δορδανάς, (Ένωσις Ποντίων Επαρχίας Κατερίνης, όπως προέκυψε μέσα από τον παλαιότερο Σύλλογο Ποντίων Κατερίνης και Περιχώρων), προβάλλουν για μια ακόμη φορά την ανάγκη να υπάρξουν «πρόνοιες και βοήθεια για την αστική και αγροτική εγκατάσταση των Ποντίων, την ηθική διαπαιδαγώγησή τους, την αποζημίωση για τις εγκαταλειφθείσες περιουσίες, την αρωγή προς τους ανέργους και γενικά τη διαρκή φροντίδα για την επίλυση όλων των ζητημάτων που απασχολούσαν τους Πόντιους. Η μεσολάβηση για την προώθηση των αιτημάτων, η σύμπραξη με άλλα αδελφά προσφυγικά σωματεία, καθώς και η ίδρυση επαρχιακών προσφυγικών σωματείων περιλαμβάνονταν μέσα στις προθέσεις των τριάντα τεσσάρων ιδρυτικών μελών, οι οποίοι στην πλειοψηφία τους ήταν αγρότες, υπάλληλοι, έμποροι και μικροεπαγγελματίες» (Καταστατικόν Συλλόγου Ποντίων Κατερίνης και Περιχώρων, Κατερίνη, 12 Ιανουαρίου 1932 και Καταστατικόν Συλλόγου «΄Ενωσις Ποντίων Επαρχίας Κατερίνης», Κατερίνη, 28 Φεβρουαρίου 1932, η ημερομηνία με βάση το πρακτικό ίδρυσης). Αργότερα, την περίοδο 1937-1940 εγκαθίστανται στην Κατερίνη περίπου 8000 Πόντιοι πρόσφυγες από τη Ρωσία οι οποίοι και συγκρότησαν εν πολλοίς τους συνοικισμούς Νέα Ζωή, Σιδηροδρομικός Σταθμός Κατερίνης, Μυλαύλακος, Άνω και Κάτω Παράδεισος.
Την Πέμπτη, 17 Ιανουαρίου 1935, κυκλοφορεί η εφημερίδα «Μακεδονικός Αγών». Ο πρωθυπουργός Π. Τσαλδάρης, ο Ελευθέριος Βενιζέλος και άλλοι πολιτικοί ηγέτες συγχαίρουν την έκδοσή της ενώ το 1936 ξεκινά τη λειτουργία του το Σανατόριο Ιεράς Μονής Πέτρας Ολύμπου, ύστερα από έντεκα χρόνια νομοθετικών πρωτοβουλιών.
Κατά την περίοδο της μεταξικής δικτατορίας ο Μακεδονικός Αγών δημοσιεύει στα τρία τέταρτα της ύλης της (η εφημερίδα είναι τετρασέλιδη) ύμνους και επαίνους στο έργο της δικτατορικής κυβερνήσεως, στηρίζει και προπαγανδίζει κάθε νομοθέτημα ή πράξη της, ενώ απουσιάζει η κριτική στάση όπως και η αναφορά στα προβλήματα της προσφυγικής, καπνοπαραγωγικής και ταχέως αναπτυσσόμενης Κατερίνης.
Σημαντικό γεγονός που αφορά την οικονομική και εμπορική ανάπτυξη της πόλης είναι η ίδρυση του εργοστασίου εμποτισμού των ΣΕΚ στην Κατερίνη. Με την αφορμή της ίδρυσης δημοσιεύεται από τον Ι. Κοκκίνη σειρά άρθρων η οποία ξεκινά ως εξής: «Γεγονός μέγα, γεγονός ιστορικόν, γεγονός το οποίον αποτελέσει αληθώς σταθμόν εις τε την Σιδηροδρομικήν και την Δασικήν Διοίκησιν και εξέλιξιν, έλαβε χώραν το έτος 1939: Η ίδρυσις εν Κατερίνη υπό των Σιδηροδρόμων του Ελληνικού Κράτους εγκαταστάσεων προς απόκτησιν ελληνικών στρωτήρων εν συνδυασμώ με τας εις το δάσος της Σκοτεινών (Μόρνας) ανεγερθείσας υπό του Υπουργείου Γεωργίας τοιαύτας. Πλησίον της Κατερίνης υπάρχουν μεγάλαι αλυκαί».
Στις 14 Απριλίου 1941 εισέβαλαν οι Γερμανοί στην Κατερίνη, όπου, στην κεντρική πλατεία, τους υποδέχεται ο μητροπολίτης Κίτρους Κωνσταντίνος Κοϊδάκης και αρκετοί γερμανόφιλοι πολίτες. Λίγο αργότερα, τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Κατερίνη, θα οργανωθεί το κίνημα της Εθνικής Αντίστασης με σημαντικές επιτυχίες εναντίον των ναζιστικών δυνάμεων και ενίσχυση του φρονήματος των Ελλήνων αντιστασιακών.
Μικροϊστορικά του Αντώνη Κάλφα
antoniskalfas@yahoo.gr
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Δορδανάς, Στράτος Ν., «Εγκατάσταση και συλλογική οργάνωση των προσφύγων στο νομό Πιερίας μέσα από τα καταστατικά των σωματείων τους, 1914-1940», στο Νίκος Γραίκος (επιμ.), Η Πιερία στα Βυζαντινά και στα Νεότερα Χρόνια, πρακτικά 4ου συνεδρίου, Κατερίνη, 25–28 Νοεμβρίου 2009, Κατερίνη: Εστία Πιερίδων Μουσών, 2014.
Θεοδώρου, Ν. Θ., «Γεωργο-οικονομική μελέτη επί τεσσάρων αντιπροσωπευτικών χωρίων του λοφώδους τμήματος της περιφερ. Κατερίνης», Γεωργικόν Δελτίον, 49-208, τεύχος πέμπτον (περίοδος δευτέρα), Υπουργείον Γεωργίας. Υπηρεσία γεωργικών και οικονομικών μελετών, Εν Αθήναις: Εκ του Εθνικού Τυπογραφείου, 1939.
Καζταρίδης, Γιάννης, Κατερίνη. Από τη μικρή κώμη στην πολύτροπη πόλη, Κατερίνη: Μάτι, 2006.
Μαυρογορδάτος, Γιώργος Θ. Μετά το 1922. Η παράταση του Διχασμού, Πατάκης, Αθήνα 2017.
Πελαγίδης, Στάθης, «Προσφυγικά προβλήματα του βορειοελλαδικού και λοιπού χώρου στο ελληνικό Κοινοβούλιο (1924-1928)», Μακεδονικά, ΚΣΤ (1988),. 63-97.
