Στον αιώνα που κύλισε μετά την απελευθέρωση ελάχιστα πράγματα είναι γνωστά σε ό,τι αφορά την εικονογραφική αποτύπωση της συλλογικής μνήμης: η προσπάθεια που έγινε στα 80 χρόνια του Δήμου να εκτεθούν οργανωμένα σειρές φωτογραφιών (η αποκληθείσα συλλογή του αείμνηστου Νίκου Σπυρίδη) δεν κατέληξε σε ένα οργανωμένο λεύκωμα με αποτέλεσμα πολλές από αυτές τις 300 περίπου φωτογραφίες είτε να έχουν χαθεί είτε να φιλοξενούνται σήμερα στα σπίτια κάποιων συμπολιτών μας.
Ευτυχώς, κάποιες από αυτές, αναπαράγονται (ενίοτε οι επώνυμες χωρίς άδεια) σε ποικίλες εκδόσεις ιστορικού ενδιαφέροντος προσφέροντας έτσι —έστω και κακοτυπωμένες—μιαν όψη της φωτογραφημένης ιστορίας μας.
H φωτογενής Κατερίνη του μείζονος Σάββα Τσιλιγγιρίδη (ΣΑΤΣΙ)
Οργανωμένες φωτογραφικές αναπαραστάσεις της μικροιστορίας της πόλης διαθέτουμε σε εξαιρετική μορφή τρεις, και αυτές τις οφείλουμε στον απαράμιλλο γραφίστα Σπύρο Τσιλιγκιρίδη, γιο του εξαίρετου και ταλαντούχου καλλιτέχνη Σάββα Τσιλιγγιρίδη, γνωστότερου ως ΣΑΤΣΙ, το αρχείο του οποίου περιέχει 6.500 φωτογραφίες για την πόλη, ανυπολόγιστης αξίας. Πρόκειται για δύο εκδόσεις-ημερολόγια του 2008 με πολλές φωτογραφίες της Κατερίνης (1950-1970) και του Ολύμπου καθώς και μία κασετίνα 50 θαυμάσιων καλλιτεχνικών φωτογραφιών του ΣΑΤΣΙ με ομόλογα θέματα (καθημερινή ζωή, δρόμοι, συνοικισμοί, δημόσια μνημεία, αγροτική και αστική δραστηριότητα) εκδόσεις που δεν εκτιμήθηκαν από το κοινό της πόλης ενώ αδιαφόρησαν για την ύπαρξή τους οι εντεταλμένοι δημοτικοί άρχοντες.
Επιμέρους σκηνές του βίου της φωτογραφημένης πόλης βρίσκονται βεβαίως και στα εργαστήρια των φωτογράφων (Νικολέρης, Βέργας, Αριστοφάνης) χωρίς ωστόσο να έχουν εκδοθεί σε μορφή βιβλίου όπως επίσης ανέκδοτη παραμένει και η σπουδαία συλλογή φωτογραφιών του Ακκερμανίδη. Ο Νίκος Μπέντας εξέδωσε το 2003 το καλαίσθητο λεύκωμα φωτογραφιών «Χάρτινος καθρέπτης» στο οποίο οι δύο από τις τέσσερις ενότητες αποτυπώνουν την Κατερίνη (θρησκευτική ζωή και δρόμοι). Καλές προσπάθειες καταβάλλει εδώ και χρόνια η Λέσχη Φωτογραφίας της Εστίας Πιερίδων Μουσών με περιοδικές εκθέσεις ακόμη και με δημόσιες εκθέσεις των φωτογραφιών πλην χωρίς εκδοτικό αποτύπωμα.
Η Κατερίνη των εικόνων, των χαρτών και των φωτογραφιών (συλλογή Σάκη Κουρουζίδη)
Το βιβλίο του Σάκη Κουρουζίδη «Όλυμπος: κείμενα και εικόνες δύο αιώνων», πρωτοκυκλοφόρησε το 2001, από την Πιερική Αναπτυξιακή και την Ευώνυμο Οικολογική Βιβλιοθήκη. Στη συνέχεια, τυπώθηκε και πάλι το 2006 από τη Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Πιερίας. Το ίδιο συνέβη και προς το τέλος του 2010, όταν μαζί με την τρίτη έκδοση στα ελληνικά, το βιβλίο κυκλοφόρησε και στα αγγλικά. Στο πολύτιμο αυτό βιβλίο (δυστυχώς δεν πωλείται) υπάρχουν πολλές φωτογραφίες και εικόνες της Κατερίνης. Υπενθυμίζω σε όσους δεν γνωρίζουν ότι ο σπουδαίος αυτός τόμος μεγάλου σχήματος αποτελεί επί του παρόντος μοναδικό βοήθημα εντός του οποίου διακινείται όλη σχεδόν η γνώση μας γύρω από τον Όλυμπο (εκτός από τα σπουδαία δυσεύρετα κείμενα το εικονογραφικό μέρος του βιβλίου αποτελείται από 51 γκραβούρες, 60 καρτ ποστάλ, 53 χάρτες και 321 φωτογραφίες και εικόνες. Παρατίθενται επίσης τα εξώφυλλα από το μεγαλύτερο μέρος των εκδόσεων που αναφέρονται στον Όλυμπο). Στη συλλογή Κουρουζίδη επιπλέον υπάρχει και περιμένει τον εκδότη της ένα τεράστιο υλικό 2.000 φωτογραφιών, εικόνων και αποκομμάτων εφημερίδων το οποίο εμπλουτίζει τις γνώσεις μας γύρω από την τοπιογραφία, τη γεωργία, την οικονομία, την πολιτική και κοινωνική ζωή της Κατερίνης τους τελευταίους δύο αιώνες.
Νίκος Γραίκος και τοπία πολιτισμού: ένα οιονεί φωτογραφικό μουσείο της Κατερίνης
Αναμφισβήτητα υπάρχουν σε πολλά ιδιωτικά χέρια Κατερινιωτών σπουδαίες φωτογραφίες και τεκμήρια της πόλης αλλά αυτά δεν έχουν τυπωθεί ούτε έχουν εκτεθεί ποτέ δημοσίως. Η υψηλού επιπέδου και τεκμηρίωσης έκθεση «Τόποι/Τοπία πολιτισμού» της Πιερίας που οργάνωσε με άκρα επιμέλεια ο Νίκος Γραίκος, ιστορικός τέχνης και εικαστικός (Τοπία/τόποι πολιτισμού στην Πιερία. Κατάλογος έκθεσης/ εκπαιδευτικό πρόγραμμα, Οργανισμός Φεστιβάλ Ολύμπου, Κατερίνη 2015) αποδεικνύει εμπράκτως τι θα μπορούσε να αποκομίσει η ιστορική μας γνώση μέσα από τη μελέτη των τεκμηρίων του παρελθόντος—μεταξύ αυτών και των φωτογραφικών. Για παράδειγμα, η εν λόγω έκθεση με θέμα της τα τοπία/τους τόπους πολιτισμού της Πιερίας, περιελάμβανε επτά ενότητες: το γεωγραφικό τοπίο, ιστορικογεωγραφικά τοπία, ανθρωπογεωγραφικά τοπία, ανθρωπολογικά τοπία, το τοπίο των εντροπιών/ετεροτοπιών, ανασχεδιάζοντας τα πιερικά πολιτισμικά τοπία, εικαστικές αναπαραστάσεις του πιερικού τοπίου. Το πρόγραμμα/ομόθεμο βιβλίο 146 σελίδων που τυπώθηκε από τον επιμελητή της έκθεσης περιελάμβανε εκτενή σχολιασμό του τόπου (με πολλές αναφορές στην πρωτεύουσα Κατερίνη) και εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Το όλο εγχείρημα, η κατάταξη και η σύνθεση των εκθεμάτων συνιστούν ένα οιονεί Μουσείο της πόλης και της περιοχής της.
Ανασυγκροτώντας την ιστορική μνήμη: η περίπτωση της μικρής συλλογής του Αλέξανδρου Παπαργυρίου
Τα αρχεία γενικά συνδέονται με τη διατήρηση της μνήμης—ιδιωτικής και συλλογικής. Και εάν τα δημόσια αρχεία είναι υπόθεση του κράτους και των εποπτευόμενων, οργανωμένων του φορέων (υπουργεία, ΓΑΚ, ιδρύματα, πινακοθήκες και μουσεία) η διατήρηση των ιδιωτικών κειμηλίων συνεπάγεται το προσωπικό ενδιαφέρον και την μέριμνα για την «απαθανάτιση» της στιγμής, του χρόνου που διαβαίνει. Αυτού του είδους τα τεκμήρια συνδέονται συνήθως με προσωπικές καταθέσεις τις οποίες το ατομικό υποκείμενο θεωρεί σημαντικές για την στενή, προσωπική του ζωή (καθημερινή ζωή, οικογενειακές στιγμές, γάμοι, γιορτές και εξορμήσεις, θρησκευτικές τελετές ή πανηγύρεις) και φροντίζει να τις διατηρήσει στην οικογενειακή μνήμη. Εννοείται ότι σε αυτές τις περιπτώσεις ο συλλέκτης δεν ξεχωρίζει την αισθητική ποιότητα ούτε νοιάζεται για την καλλιτεχνική αποτύπωση των ιχνών που αφήνει πίσω της η προσωπική ανάγκη για μνήμη. Κριτήριο παραμένει η συναισθηματική αποτίμηση της στιγμής και της χρονικής διάρκειας.
Τέτοια είναι και η περίπτωση της προσωπικής συλλογής του Αλέξανδρου Παπαργυρίου, μιας μικρής αλλά υπολογίσιμης σε διαχρονική αποτύπωση της φωτογραφικής ιστορίας της πόλης συλλογής αφού σε αυτήν συνυπάρχουν ιστορικές μνήμες της μακροιστορίας (μικρασιατική εκστρατεία) με την μικροϊστορία (τοπία της πόλης, επαγγελματικές και κοινωνικές δραστηριότητες).
Εννοείται πως παρόμοιες συλλογές υπάρχουν πολλές στα συρτάρια των συμπολιτών μας αλλά, δυστυχώς, μένουν ιδιωτικές (τα ΓΑΚ Πιερίας, χάρη και στη νοικοκυροσύνη της προϊσταμένης τους Μαρίας Χρυσοχοϊδου, έχουν ήδη καμιά δεκαριά παρόμοιες συλλογές και αυτό είναι παρήγορο).
Ποια είναι η χρησιμότητα η κοινωνική και η ιστορική αυτών των συλλογών; Πολύ μεγάλη αρκεί να ξέρει κανείς πώς να τις διαβάζει (έλεγχος της βιβλιογραφίας, ιστορικές πηγές και προφορικές μαρτυρίες είναι απαραίτητα). Ας πάρουμε ένα μικρό παράδειγμα. Οι φωτογραφίες της συλλογής Παπαργυρίου— που συνοδεύουν εδώ το παρόν άρθρο— δείχνουν με τον τρόπο τους το πολιτισμικό ενδιαφέρον των απλών ανθρώπων για την πόλη τους (η πλατεία Κατερίνης στα τέλη της δεκαετίας του 1920 με χαίνουσα ακόμη την βαθεία αύλακα), συνδέονται με προσωπικές μνήμες ζευγαριών (το κτίριο στο βάθος είναι σήμερα κατεδαφισμένο για να διαμορφωθεί η πλατεία Ευκαρπίδη), συγγενών (η καρτ-ποστάλ από το Αφιόν Καραχισάρ) ή χώρους συνάντησης και αναψυχής (το ονομαστό καφενείο του Ι. Παρτσαλίδη). Άλλοτε πάλι σχολιάζουν τους τρόπους επικοινωνίας μιας εποχής εξ αφορμής μιας εκδρομής (σιδηροδρομικός σταθμός), τα θρησκευτικά credo των αγέρωχων πιστών εφήβων (Πάσχα 1931) και τις εξόδους στο πάλαι ποτέ διάσημο πάρκο της Κατερίνης. Μικρές βεβαίως πλην πολύτιμες συμβολές στο συλλογικό μας βλέμμα.
Μικροϊστορικά του Αντώνη Κάλφα
antoniskalfas@yahoo.gr
