Η Κατερίνη της κατοχής μέσα από τη φωτογραφική συλλογή Βύρωνα Μήτου

Ο ιδιαίτερης σκληρότητας στρατηγός Ρίνγκελ (1889-1967) διετέλεσε από το 1940 μέχρι το 1945 διοικητής της 5ης Ορεινής Μεραρχίας στα Βαλκάνια και παρακολούθησε την είσοδο των γερμανικών δυνάμεων ήδη από την Θεσσαλονίκη. Πεπεισμένος και φανατικός Ναζί ο αυστριακός Ρίνγκελ ήταν υπέρ της προσάρτησης της Αυστρίας στη Γερμανία ενώ μετά το πέρασμά του από τη Μακεδονία και τη Θεσσαλία έφτασε στην Αθήνα και από εκεί στην Κρήτη. Τιμήθηκε από τον Χίτλερ με πολλές διακρίσεις ενώ διαβόητος έγινε για την σκληρότητά του (πρότεινε για κάθε έναν στρατιώτη που τραυματίζεται ή σκοτώνεται να εκτελούνται δέκα Κρητικοί, να καίγονται τα σπίτια των συγγενών και του χωριού κλπ.). Συνελήφθη από τους αμερικανούς συμμάχους στις 8. 5. 1945, κρατήθηκε δύο χρόνια φυλακή, το 1947 αποφυλακίστηκε και τελικά ο αυστριακός πρόεδρος το 1955 του έδωσε χάρη. Ουδέποτε καταδικάστηκε για εγκλήματα πολέμου].

Η ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΕΡΙΝΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΤΗΣ

Στις φωτογραφίες της συλλογής Μήτου, όπως και γενικότερα σε φωτογραφίες αυτού του είδους, τραβηγμένες δηλαδή εν πολέμω, ελάχιστες φορές ο φακός εστιάζει στα πρόσωπα των ανθρώπων της πόλης και στις δραστηριότητές τους. Στις ελάχιστες περιπτώσεις που αυτό συμβαίνει η ανθρώπινη παρουσία περιορίζεται σε ειρηνικά και ουδέτερα περιβάλλοντα. Κάποιοι περαστικοί, η λαϊκή αγορά για τα αναγκαία αγαθά (όσα υπήρχαν), σκηνές μικροπωλητών, μια κηδεία, μια γυναίκα με έναν μπόγο στα όρια της πόλης—όσα δηλαδή γεγονότα επέτρεπε ο έλεγχος της καθημερινής ζωής από την κατοχική εξουσία, «μια αντεστραμμένη εικόνα ενός κόσμου στερήσεων, καταπίεσης και διώξεων».  Στην ενότητα αυτήν, πάντως, ο ερασιτέχνης φωτογράφος κατέγραψε και όψεις της πόλης και των κτιρίων της (τις περισσότερες φορές επιταγμένων) οι οποίες μας βοηθούν να ανασυγκροτήσουμε την αρχιτεκτονική τής Κατερίνης. Η Πλατεία Ελευθερίας, ιστορικό τοπόσημο, η περίφημη Αστική Σχολή Αικατερίνης (1905) αλλά και το εκλεκτικιστικού ρυθμού αρχοντικό Τσαλόπουλου (1908), καπνομάγαζα και κατοικίες στο κέντρο οι οποίες έχουν κατεδαφιστεί (καπνομάγαζο Χαρίτου, οικία Συλλόπουλου). Βασικό μοτίβο πάντοτε ο μυθικός Όλυμπος και η θέα προς αυτόν.

Η ΑΝΑΠΑΥΛΑ ΚΑΙ Η ΑΝΑΨΥΧΗ ΩΣ ΜΕΣΑ ΤΗΣ ΝΑΖΙΣΤΙΚΗΣ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑΣ

Για τον Γκέμπελς, η φωτογραφία ήταν ζήτημα εθνικής σημασίας, καθώς ήταν επιφορτισμένη να εκπληρώσει «μια ‘υψηλή’ αποστολή, την οποία κάθε Γερμανός θα πρέπει να υπηρετεί αγοράζοντας μια φωτογραφική μηχανή». Έτσι, λοιπόν, η φωτογραφία χρησιμοποιήθηκε ως μέσο εκπαίδευσης, θεματοφύλακας της πολιτιστικής κληρονομιάς, ενισχυτής της εθνικής συνείδησης, αλλά πάνω από όλα ως αναψυχή διαφυγής. Όπως υποστηρίζει ο γερμανός ιστορικός Rolf Sachsse, «οι Ναζί επιζητούσαν να ελέγξουν τόσο τη δημόσια διοίκηση, όσο και την ιδιωτική παραγωγή των φωτογραφιών με απώτερο στόχο να κατασκευάζουν τεκμήρια, που θα μνημόνευαν τις ευτυχισμένες στιγμές της ζωής των Γερμανών κάτω από τον Ναζισμό». Σύμφωνα με το κύριο επιχείρημα του Sachsse, συμπληρώνει η Ηρώ Κατσαρίδου, μέσω αυτών των όμορφων εικόνων η ναζιστική προπαγάνδα σκόπευε να εκπαιδεύσει τους Γερμανούς να ‘στρέφουν το βλέμμα μακριά’ από τη φρίκη και τις θηριωδίες που διέπραττε το ναζιστικό καθεστώς ενώ η αναψυχή είχε και πολιτικά κίνητρα εφόσον μέσω αυτής ανανεωνόταν η ενέργεια των στρατιωτών προκειμένου να επιτύχουν νέες νίκες στα πεδία των μαχών.

Η ΝΑΖΙΣΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ

Οι φωτογραφίες της συλλογής, γράφει ο συλλέκτης Βύρων Μύτου, αποτελούν  «μέρος της ευρύτατης συλλογής μου, που απαρτίζεται από αρκετές χιλιάδες ιδιωτικές φωτογραφίες. Τις τράβηξαν όλες Γερμανοί στρατιώτες κατά την πορεία τους από τα οχυρά Μεταξά μέχρι την Κρήτη». Στους ενδιάμεσους σταθμούς, όπως αποδεικνύουν οι 267 φωτογραφίες της περιοχής τής Κατερίνης, παρακολουθούμε την πορεία των ναζιστικών στρατευμάτων ήδη από τον Αλιάκμονα (13 Απριλίου 1941), τον Μακρύγιαλο, την είσοδο στην Κατερίνη (14 Απριλίου), στο Λιτόχωρο και από εκεί στον Πλαταμώνα, τη διέλευση του Πηνειού και, τέλος, την πορεία προς την Λάρισα. Τα γερμανικά στρατεύματα μπαίνουν στη Λάρισα στις 19 Απριλίου 1941 αφού είχε προηγηθεί η κρίσιμη μάχη των Τεμπών (17 και 18 Απριλίου 1941) απέναντι σε συμμαχικές μονάδες Αυστραλών και Νεοζηλανδών. Οδύνη προκαλούν οι φωτογραφίες των γερμανικών μονάδων στο κέντρο της Κατερίνης, η ανάρτηση της σβάστικας στον Όλυμπο καθώς και η παρουσία πολλών αξιωματικών της Βέρμαχτ στην περιοχή μας—ανάμεσά τους και η φωτογραφία του διαβόητου στρατηγού Ρίγκελ (1889-1967) ο οποίος διετέλεσε από το 1940 μέχρι το 1945 διοικητής της 5ης Ορεινής Ταξιαρχίας στα Βαλκάνια.

ΟΙ ΑΠΩΛΕΙΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΚΑΤΟΧΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ ΚΑΙ ΟΙ ΕΚΤΕΛΕΣΕΙΣ ΠΑΤΡΙΩΤΩΝ ΣΤΗΝ ΚΑΤΕΡΙΝΗ

Τον Οκτώβριο του 1944, οι Γερμανοί άφηναν πίσω τους μια κατεστραμμένη χώρα. Ο ελληνικός λαός είχε πληρώσει πολύ βαρύ τίμημα στο βωμό της Κατοχής από τις κατασχέσεις (οχημάτων, πλωτών μέσων, υποζυγίων), τις επιτάξεις (κτιρίων, οικιών), τις κλοπές (τροφίμων , ζώων) και, κυρίως, από την πρόκληση θανάτων. Περίπου 20.650 ήταν οι νεκροί σε μάχες της Εθνικής Αντίστασης, 56.225 οι εκτελεσμένοι σε ολόκληρη την Ελλάδα, 7.120 οι νεκροί από τους βομβαρδισμούς και σχεδόν 60.000 Έλληνες Εβραίοι είχαν εκτοπιστεί και δολοφονηθεί στα γερμανικά στρατόπεδα. Τουλάχιστον 800 χωριά και κωμοπόλεις κείτονταν σε ερείπια. Πολλά μαρτυρικά χωριά υπέστησαν με ανείπωτες συνέπειες τα γερμανικά αντίποινα και τις μαζικές σφαγές. Ιδίως από το 1943 και μετά οι πολύνεκρες δολοφονικές επιχειρήσεις, με εκατό ή και περισσότερους νεκρούς κάθε φορά, έγιναν συνηθισμένο φαινόμενο: αδιαμφισβήτητα παραδείγματα συνιστούν οι μαζικές δολοφονίες αθώων ανθρώπων στα Καλάβρυτα, στο Κομμένο της Άρτας, στην Κλεισούρα Καστοριάς, στο Δίστομο αλλά και στην Πιερία (Τάχνιστα, Ελατοχώρι, Τρίλοφος, Σιδηροδρομικός Σταθμός). Στην Κατερίνη εκτελείται από τους ναζί ο δήμαρχος Αιμίλιος Ξανθόπουλος στον χώρο του Σιδηροδρομικού Σταθμού Κατερίνης μαζί με άλλους τριάντα οκτώ πατριώτες. «Στις 6 Ιουνίου 1944», επισημαίνει ο ιστορικός της κατοχικής περιόδου στην Μακεδονία Στράτος Δορδανάς, «εκτελέστηκαν οι περισσότεροι κρατούμενοι από κάθε άλλη φορά κατά την περίοδο της Κατοχής, σε αντίποινα για την καταστροφή τηλεγραφικών συρμάτων με χειροβομβίδα που είχε σημειωθεί στις αρχές του μήνα έξω από την Κατερίνη». Την ημέρα εκείνη επελέγησαν συνολικά εκατόν ένα  άτομα τα οποία μεταφέρθηκαν και εκτελέστηκαν στα Διαβατά. Για το ίδιο συμβάν, την ίδια μέρα εκτελέστηκαν στην Κατερίνη άλλα πέντε άτομα. Στις 15 Νοεμβρίου 1943 εκτελέστηκαν στη θέση του αεροδρομίου της Κατερίνης «για εξιλασμό είκοσι κομμουνιστές» οι οποίοι κρατούνταν ήδη στις φυλακές της Μυστικής Αστυνομίας Στρατού της Κατερίνης. Επιπλέον στις 26 Νοεμβρίου εκτελούνται άλλα πέντε άτομα στο αεροδρόμιο της Κατερίνης και στις 27 ακόμη δώδεκα άτομα στη Θεσσαλονίκη, κρατούμενοι του στρατοπέδου Παύλος Μελάς. Στις 26 Νοεμβρίου εκτελείται από τους Γερμανούς στο στρατόπεδο Παύλου Μελά ο δάσκαλος Ιωάννης Παπαδόπουλος, πατέρας του μακεδόνα ιστορικού στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Στέφανου Παπαδόπουλου.

Μικροϊστορικά του Αντώνη Κάλφα

Ενδεικτική βιβλιογραφία 

Πολυμέρης Βόγλης, Η ελληνική κοινωνία στην Κατοχή 1941 – 1944, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2010.

Μανώλης Γλέζος (υπεύθυνος έκδοσης), Η Μαύρη Βίβλος της Κατοχής, [(2006) β΄ έκδοση, Εθνικό Συμβούλιο για τη Διεκδίκηση των Οφειλών της Γερμανίας προς την Ελλάδα, Αθήνα 2006.

Στράτος Δορδανάς, Αντίποινα των γερμανικών αρχών κατοχής στη Μακεδονία (1941-1944), διδακτορική διατριβή, ΑΠΘ 2002.