Βασικό βοήθημα για την ιστορία της Μηλιάς αποτελεί φυσικά ο πολυσέλιδος τόμος
με τα πρακτικά του συνεδρίου Η Μηλιά στη διαδρομή των αιώνων (Μορφωτικός και Πολιτιστικός Σύλλογος Κάτω Μηλιάς Πιερίας ‘Οι Λαζαίοι’, 7 και 8 Απριλίου 2001) στα οποία χάρη στο μεράκι του Γ. Μ. Χανδόλια αποτυπώνεται το ιστορικό της Μηλιάς, οι Μηλιώτες αγωνιστές, η δημοτική παράδοση, η αρχαιολογική παράδοση, τα έθιμα, η θρησκευτική και οικονομική ζωή, η αρχιτεκτονική.
Ο γενάρχης Λάζος, γράφει ο Γ. Μ. Χαδόλιας, « φέρεται καταγόμενος από το Λιβάδι Ολύμπου ή από τη Φτέρη, η οποία τότε (αλλά και σήμερα), μαζί με τις Καρυές και τη Μόρνα (Σκοτεινά) ανήκε στα διοικητικά όρια της Μηλιάς. Κατοίκησε όμως και έδρασε στη Μηλιά, «…όπου είναι οχυρόν το χωρίον, πατρίδα και καθέδρα των Λαζαίων …» όπως αναφέρει ο Νικ. Κασομούλης στα Στρατιωτικά του Ενθυμήματα (τ. Α΄, σελ. 199). Τον Μάιο του 1988 ο Πολιτιστικός Σύλλογος Κάτω Μηλιάς, στην πρώτη τροποποίηση του καταστατικού του, με ομόφωνη απόφαση της καταστατικής του γενικής Συνέλευσης, πρόσθεσε στον τίτλο του Σωματείου την προσωνυμία «ΟΙ ΛΑΖΑΙΟΙ».
Το χωριό Μηλιά βρίσκεται κτισμένο στις ανατολικές πλαγιές των Πιερίων, σε υψόμετρο 1.000 μ.. Ο αρχικός πυρήνας των κατοίκων του προήλθε, σύμφωνα με την τοπική παράδοση, από κάποιο ημιπεδινό πόλισμα, που βρίσκονταν στη δεξιά πλευρά του επαρχιακού δρόμου Κατερίνης-Ελασσόνας, στο ύψος του 12 χλμ., στην περιοχή όπου σήμερα οι κάτοικοι ονομάζουν Βροντισμένη. Τη μικρή αυτή κωμόπολη ο Άγγλος ιστορικός Χάμοντ την ταυτίζει με την αρχαία πόλη Πουδαία, που αναφέρεται στα Οδοιπορικά των Ρωμαίων. Στην περιοχή υπήρχαν εμφανή ερείπια οικισμού, υπόκαυστων λουτρών και ναών. Στις μικρής διάρκειας ανασκαφές που διεξήγαγε η 9η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης κατά τη διετία 1984-85 ήρθαν στο φως δύο εξαιρετικά ευρήματα. Ένα Μαρτύριο και μια Παλαιοχριστιανική Βασιλική του 4ου μ.Χ. αι.
[Στοιχεία για την Μηλιά στη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια Πυρσός, 1931. Συλλογή Σάκη Κουρουζίδη].
[Η κοινότητα Μηλιάς στον Άτλαντα του 1965. Συλλογή Σάκη Κουρουζίδη]
Πλούσιο έργο έχει να δείξει και ο Νικόλαος Σαϊδές (Μηλιώτικα Δημοτικά Τραγούδια. Ιστορία, λαογραφία, γλώσσα και ανθρωπογεωγραφία της Μηλιάς Πιερίας (Μάτι, 2016) και «Μηλιώτικα λαογραφικά και άλλα… κοινωνικά παραλειπόμενα» (Μάτι, 2020).
Το 2020 από τις ίδιες εκδόσεις κυκλοφόρησε το βιβλίο του Κωνσταντίνου Αρβανίτη με τίτλο «Τουρκοκρατούμενη Πιερία» και υπότιτλο «Το Καπετανάτο της Μηλιάς και οι περιώνυμοι Λαζαίοι», αφιέρωμα στα 200 χρόνια από την έναρξη της εθνεγερσίας του 1821, προσθέτοντας μερικές ακόμη ψηφίδες στην ιστορία της Μηλιάς.
Η ιστορία και η δράση εξήντα χρόνων διαρκούς προσφοράς του συλλόγου των Λαζαίων (1964-2024), όπως μας ενημέρωσε η νεαρή πρόεδρος των «Λαζαίων» Γεωργία Αγγελάκη, πρόκειται να αποτυπωθεί σε ένα ιστορικό λεύκωμα εντός του 2025, ένα λεύκωμα 250 σελίδων στο οποίο θα αναλύεται η ιστορική περιοχή της Μηλιάς ενώ ταυτόχρονα θα αποτυπώνεται και η πολυσχιδής δράση του δραστήριου συλλόγου.
Πραγματικά αξίζει να επαινεθεί ένα τέτοιο έργο αφού ο πανελλήνιος αναγνώστης θα μάθει τα χαρακτηριστικά της περιοχής (Το αρματολίκι της Μηλιάς και οι Λαζαίοι, Ο χαλασμός των Λαζαίων το 1813 μέσα από κείμενα και δημοτικά τραγούδια, Δημοτικά τραγούδια Μηλιώτικα και Συλλογές τραγουδιών, Η καθοριστική μάχη της Μηλιάς (2 Απριλίου 1822), Η Μηλιά στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα- Η Κοινότητα Μηλιάς (1918-1998), Οι απόγονοι των Λαζαίων, Τοπογραφία της ευρύτερης περιοχής της Μηλιάς Πιερίας, Μηλιώτικες φορητές εικόνες και εκκλησίες κλπ.)
Από την άλλη, για τους ανθρώπους που έχουν εργαστεί για τον Σύλλογο ή ενδιαφέροντα για την Μηλιά και τον πολιτισμό της, πολύτιμη θα είναι και η αναφορά σε πιο πρακτικές δράσεις: Σύντομο χρονικό του Συλλόγου μέσα από το βιβλίο Πρακτικών (1964-2024), η πορεία του συλλόγου, τα διοικητικά συμβούλια, τα τμήματα και οι δράσεις του (λαογραφική συλλογή, χορευτικό τμήμα, αιμοδοσία, βιβλιοθήκη κλπ.), η έκδοση της εξαιρετικής εφημερίδας Τα δέοντα, οι λίαν ενδιαφέρουσες εκδόσεις (πρακτικά ημερίδας κ.α.).
Τέλος, από όσο πληροφορούμαστε, στον τόμο θα αναδειχθεί και η σημαντική πνευματική ζωή των εν γένει Μηλιωτών, συμβολή που για τα δεδομένα της Πιερίας προκαλεί ξεχωριστή εντύπωση για το επίπεδό της (Παύλος Τζήκας, Γ. Μ. Χανδόλιας, Νίκος Σαϊδές, Κώστας Αρβανίτης, Ελένη Τζήκα, Νίκος Γραμμένος, Κώστας Πιπίλης), εντύπωση που στην περίπτωση του πεζογράφου Κωνσταντίνου Δομηνίκ-Πιπίλη μετατράπηκε σε ευφορία αφού κατόρθωσε να κερδίσει πανελλήνια αναγνώριση και τον έπαινο της απαιτητικής λογοτεχνικής κριτικής.
Μικροϊστορικά του Αντώνη Κάλφα
