Παρά το γεγονός, ότι η άμυνα, η ασφάλεια και η προστασία της εδαφικής ακεραιότητας και ανεξαρτησίας των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.), παραμένει πρωτίστως εθνική υποχρέωση, τελευταία, το ζήτημα της Ευρωπαϊκής Άμυνας και Ασφάλειας βρίσκεται στο επίκεντρο των συζητήσεων μεταξύ των ηγετών της Ε.Ε..
Δρ. Κωνσταντίνος Π. Μπαλωμένος (*)
Αιτία γι’ αυτή την εξέλιξη, αποτελούν:
- Η αποσταθεροποίηση της ευρωπαϊκής τάξης ασφάλειας που προκλήθηκε από την Ρωσική εισβολή στην Ουκρανία,
- Η πρόσφατη στρατηγική απόφαση των ΗΠΑ να υποβαθμίσουν τη συμμετοχή τους στην αμυντική συμμαχία, η οποία προστατεύει την ειρήνη στην Ευρώπη για σχεδόν οκτώ δεκαετίες και
- Η διαπίστωση των ηγετών της Ευρώπης, ότι η οικονομική δύναμη της Ε.Ε. δεν αρκεί για να αντιμετωπιστούν οι εξωτερικές προκλήσεις ασφαλείας στη γηραιά ήπειρο και οι τρέχουσες γεωπολιτικές εξελίξεις στο διεθνές σύστημα.
Υπό το πλαίσιο αυτό, οι ηγέτες της Ε.Ε. μετά την Ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, ανέλαβαν σημαντικές πρωτοβουλίες για τη διαμόρφωση μιας κοινής Ευρωπαϊκής Άμυνας και Ασφάλειας [Στρατηγική Πυξίδα (Strategic Compass), έκδοση Ευρωπαϊκής Βιομηχανικής Στρατηγικής στον τομέα της άμυνας (European Defence Industrial Strategy-EDIS), Στρατηγική Ατζέντα 2024-2029 (Strategic Agenda 2024-2029) κ.λπ.), με αποκορύφωμα, την έκδοση της Λευκής Βίβλου για την Άμυνα και την απόφασή τους για το σχέδιο επανεξοπλισμού της Ευρώπης (ReArm Europe) ύψους 800 δισ. Ευρώ.
Αξιοσημείωτο είναι, ότι σε όλες αυτές τις πρωτοβουλίες καθοριστικός ήταν ο ρόλος της Ελλάδας με αποτέλεσμα να δικαιωθούν πολλές εθνικές θέσεις.
Συγκεκριμένα, ουσιαστική ήταν η παρέμβαση του Έλληνα Πρωθυπουργού κ. Κυριάκου Μητσοτάκη για τη «Στρατηγική Αυτονομία» της Ε.Ε., ώστε να καταστεί αξιόπιστος πάροχος ασφάλειας, να βελτιώσει την ικανότητά της να λαμβάνει πολιτικές αποφάσεις αυτόνομα, διαθέτοντας παράλληλα, τα απαραίτητα μέσα για την υλοποίησή τους, να καταστεί επίσης, αυτόνομη η Ε.Ε. στην ανάπτυξη δυνατοτήτων και τέλος, ανθεκτική απέναντι σε κάθε είδους απειλή.
Ο κ. Μητσοτάκης, ήταν από τους πρώτους Ευρωπαίους ηγέτες που είχε τονίσει, ότι το στοίχημα της στρατηγικής αυτονομίας της Ε.Ε., δεν μπορεί να κερδηθεί χωρίς την ενίσχυση της ευρωπαϊκής άμυνας και της ευρωπαϊκής αμυντικής βιομηχανίας.
Στο πλαίσιο αυτό, ο Έλληνας Πρωθυπουργός μαζί με τον Πολωνό Πρωθυπουργό κ. Τούσκ, το Μάιο του 2024 απέστειλαν επιστολή στην κα. Φον ντερ Λάϊεν, με αίτημα τη δημιουργία μιας κοινής «ΑΣΠΙΔΑΣ» για την αεράμυνα της Ευρώπης, με κοινοτική χρηματοδότηση, ενώ ήταν ανάμεσα στους 19 ηγέτες της Ε.Ε. που υπέγραψαν την επιστολή προς την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων για αύξηση της χρηματοδότησης για την ευρωπαϊκή άμυνα.
Στην τελευταία Σύνοδο Κορυφής που έλαβε χώρα στις Βρυξέλλες, στις 19/12/2024 σε δηλώσεις του ο κ. Μητσοτάκης είχε αναφέρει: «οι χώρες της Ε.Ε. πρέπει να αναλάβουν την ευθύνη για την οργάνωση της άμυνάς τους και λόγω της τεράστιας γεωπολιτικής έντασης την οποία αντιμετωπίζουμε, απαιτείται μία πολιτική αφύπνιση της Ευρώπης μέσω της διάθεσης ευρωπαϊκών πόρων, καθώς και τη δημιουργία ενός Ευρωπαϊκού Αμυντικού Ταμείου». Επίσης στην ίδια Σύνοδο, έπειτα από πρόταση του Έλληνα Πρωθυπουργού, συμφωνήθηκε η σύγκληση Έκτακτης Συνόδου της Ε.Ε. στις 3 Φεβρουαρίου 2025, με αποκλειστικό θέμα την Ευρωπαϊκή Άμυνα.
Λίγες ώρες πριν την έκτακτη Σύνοδο της Ε.Ε. που έλαβε χώρα στις 3/2/2025, ο Έλληνας πρωθυπουργός ανέλαβε πρωταγωνιστικό ρόλο καλώντας τα κράτη που συμμετέχουν στο Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα στο οποίο ανήκει και η Νέα Δημοκρατία, να στηρίξουν άμεσα τις προτάσεις της Κομισιόν για αύξηση των αμυντικών δαπανών της Ε.Ε..
Επίσης, προσήλθε στη εν λόγω Σύνοδο με αίτημα τη δημιουργία νέου ευρωπαϊκού ταμείου (αντίστοιχο του μηχανισμού ανάκαμψης και ανθεκτικότητας της Ε.Ε.) ύψους 100 δις ευρώ, για τη χρηματοδότηση των κοινών αμυντικών δαπανών και την εξαίρεση των στρατιωτικών δαπανών από τους αυστηρούς δημοσιονομικούς κανόνες της Ε.Ε..
Τέλος, παρά τα όσα υποστήριζαν οι γνωστές Κασσάνδρες στο εσωτερικό της Ελλάδας, η Ευρωπαϊκή Λευκή Βίβλος για την Άμυνα δικαιώνει πλήρως τις ελληνικές θέσεις.
Συγκεκριμένα:
- Δημιουργείται κοινό ευρωπαϊκό ταμείο ύψους 150 δισ. ευρώ για κοινές αμυντικές προμήθειες στο οποίο θα έχουν πρόσβαση μόνο χώρες που είτε συμμετέχουν στην ΕΕ, είτε έχουν συνάψει συμφωνίες στρατηγικής εταιρικής σχέσης με αυτήν.
- Η Εθνική Ρήτρα Διαφυγής (NEC) παρέχει τη δημοσιονομική ευελιξία που ζητούσε ο Έλληνας Πρωθυπουργός και επιτρέπει στα κράτη μέλη της Ε.Ε. να αυξήσουν τις αμυντικές δαπάνες τους έως 1,5% του ΑΕΠ για τέσσερα χρόνια.
- Προωθείται η ιδέα μιας Ευρωπαϊκής Αμυντικής Ένωσης, δίνοντας έμφαση στη συνεργασία και στον συντονισμό μόνο σε επίπεδο Ε.Ε..
- Αποκλείεται το ενδεχόμενο συμμετοχής της Τουρκίας στην ευρωπαϊκή άμυνα.
Αξίζει να επισημανθεί επίσης, ότι οι εν λόγω εξελίξεις εκτός από την ενίσχυση της ευρωπαϊκής αμυντικής βιομηχανίας θα συμβάλουν στην ενίσχυση της ελληνικής αμυντικής βιομηχανίας και την γεωπολιτική αναβάθμιση της Ελλάδας ως βασικός άξονας στην ευρωπαϊκή αρχιτεκτονική ασφαλείας.
Για του λόγου το αληθές, η πρόσφατη απόφαση της Προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Ούρσουλα φον ντερ Λάϊεν να επιλέξει την Ελλάδα ως μία από τις δύο έδρες (η άλλη είναι η Γερμανία), του Ευρωπαϊκού Διαστημικού προγράμματος ασφαλών δορυφορικών τηλεπικοινωνιών της Ε.Ε., GOVSATCOM, αποτελεί ψήφο εμπιστοσύνης για την Ελλάδα.
Επίσης, το γεγονός ότι σύμφωνα με το εν λόγω πρόγραμμα η Ελλάδα θα αποτελεί τον κόμβο διαχείρισης και παροχής ασφαλών δορυφορικών επικοινωνιών για κρίσιμες υποδομές όλων των κρατών – μελών της Ε.Ε. χωρίς καμία δυνατότητα παρεμβολής από τρίτες χώρες ή άλλες εξωτερικές απειλές, αποτελεί και μια αναγνώριση για τη συμβολή της Ελλάδας στη διαμόρφωση της νέας αρχιτεκτονικής ασφάλειας στην Ευρώπη.
Παρά τις ανωτέρω σημαντικές εξελίξεις, θα πρέπει να επισημανθεί ότι οι εν λόγω αποφάσεις ενώ αποσκοπούν στην ενίσχυση της ευρωπαϊκής αμυντικής βιομηχανίας, δεν συμβάλλουν όσο θα έπρεπε στην ενδυνάμωση της Κοινής Πολιτικής Ασφάλειας και Άμυνας (ΚΠΑΑ) στην Ευρώπη.
Συνεπώς, εύλογα τίθεται το ερώτημα αν οι ευρωπαίοι ηγέτες έχουν πραγματικά στρατηγική για τη διαμόρφωση μιας ρεαλιστικής ΚΠΑΑ όπου θα δύναται να αντιμετωπίσει τις απειλές ασφαλείας της Ευρώπης, ώστε να προστατευτούν οι πολίτες της και να ενισχυθεί η διεθνής ειρήνη και ασφάλεια.
Πάντως, από τις έως τώρα κινήσεις, διαπιστώνεται ότι είναι μακρύς ο δρόμος ακόμη για την επίτευξη ενός τέτοιο σκοπού.
Προς επίρρωση της εν λόγω άποψης, αξίζει να επισημανθούν κάποια στοιχεία για τα οποία δεν υπάρχει καμία πρόνοια στη Λευκή Βίβλο για την Άμυνα που μόλις εκδόθηκε.
Συγκεκριμένα, η Συνθήκη του Άμστερνταμ το 1997, έκανε αναφορά σε μια πιο ενεργή Ευρώπη στον τομέα της ασφάλειας, ενσωματώνοντας τα στρατιωτικά καθήκοντα τύπου Petersberg. Τα καθήκοντα Petersberg αφορούν σε κινητοποίηση συμβατικών στρατιωτικών δυνάμεων για τη διεξαγωγή των ακολούθων αποστολών:
- ανθρωπιστικές αποστολές ή αποστολές για την απομάκρυνση υπηκόων των κρατών-μελών,
- αποστολές πρόληψης συγκρούσεων και ειρηνευτικές αποστολές,
- αποστολές μάχιμων μονάδων για τη διαχείριση κρίσεων, όπως επιχειρήσεις για την αποκατάσταση της ειρήνης,
- κοινές δράσεις αφοπλισμού,
- αποστολές για την παροχή συμβουλών και συνδρομής σε στρατιωτικά θέματα, και
- επιχειρήσεις σταθεροποίησης στο τέλος μίας σύγκρουσης.
Υπό το πλαίσιο αυτό, στις 22 Μαΐου 2023, το Συμβούλιο ενέκρινε επίσης, νέο σύμφωνο μη στρατιωτικής ΚΠΑΑ επιδιώκοντας την ενδυνάμωση της μη στρατιωτικής πλευράς της Κοινής Πολιτικής Ασφάλειας και Άμυνας της Ε.Ε. και την ενίσχυση της αποτελεσματικότητας, του αντίκτυπου και της ευελιξίας των μη στρατιωτικών αποστολών.
Δεδομένου σήμερα, ότι ευρωπαίοι ηγέτες (Μακρόν, Τούσκ κ.α.), αλλά και αξιωματούχοι της Ε.Ε. (Κάγια Κάλλας, Ούρσουλα φον ντερ Λάϊεν κ.α.), μιλούν ανοικτά για ενδεχόμενο πολέμου της Ευρώπης με τη Ρωσία, γίνεται εύκολα κατανοητό, ότι η υπάρχουσα ΚΠΑΑ δεν καλύπτει τις ανάγκες ασφαλείας της Ε.Ε., αφού αφορά τη διαχείριση κρίσεων και όχι την εμπλοκή της Ευρώπης σε πόλεμο.
Επιπλέον, υπάρχει θεσμικό και επιχειρησιακό κενό σε περίπτωση εμπλοκής των κρατών μελών της Ε.Ε. σε πόλεμο.
Πρέπει να τονιστεί επίσης, ότι σύμφωνα με την επίσημη έκθεση για την αξιολόγηση των έως τώρα αποστολών /επιχειρήσεων της Ε.Ε. που συντάχθηκε από τη Γενική Διεύθυνση Εξωτερικής Πολιτικής της Ε.Ε. και εκδόθηκε τον Ιανουάριο 2020, σε σχέση με την επιτυχία τους, εντοπίζονται τρία δομικά προβλήματα:
- Ασυμβίβαστες συμπεριφορές μεταξύ των κρατών μελών απέναντι στη χρήση βίας,
- Αντικίνητρα στη διάθεση πόρων και εμπόδια στην έγκαιρη ευρωπαϊκή αλληλεγγύη και
- Κενά μεταξύ της έγκαιρης προειδοποίησης και της έγκαιρης δράσης.
Η εν λόγω αξιολόγηση, αναδεικνύει για ακόμη μια φορά το χρόνιο πρόβλημα σχετικά με την υπάρχουσα ΚΠΑΑ της Ε.Ε.. Της ύπαρξης δηλαδή, διαφορετικών στρατηγικών προσεγγίσεων μεταξύ των κρατών μελών της ΕΕ, σχετικά με το τι αποτελεί απειλή ασφάλειας για την Ευρώπη, καθώς και το ρόλο που θα πρέπει να διαδραματίσει η Ε.Ε. στον τομέα της άμυνας.
Για παράδειγμα, για την Ελλάδα η κύρια απειλή ασφαλείας είναι η Τουρκία, ενώ για τη Μεγάλη Βρετανία και τις χώρες της Βαλτικής η Ρωσία. Επίσης, η εργαλειοποίηση της παράνομης μετανάστευσης αποτελεί απειλή ασφαλείας για την Ελλάδα, ενώ για το Βέλγιο και την Ολλανδία πρόκληση ασφαλείας.
Υπό τη συνθήκη αυτή, παρατηρούνται διαφορετικές προσεγγίσεις σε σημαντικά ζητήματα ασφαλείας ανάλογα με τα εθνικά συμφέροντα ή τις διμερείς σχέσεις των κρατών μελών της Ε.Ε. με αποτέλεσμα, την υπονόμευση της ενότητας και αλληλεγγύης εντός της ένωσης.
Για του λόγου το αληθές, στη νέα Λευκή Βίβλο για την Άμυνα ορίζεται ως κυρίαρχη απειλή για την Ευρώπη μόνο η Ρωσία, αγνοώντας πιθανές απειλές που προέρχονται από το Νότο της Ευρώπης (π.χ. μεταναστευτικό, τρομοκρατία, ασφάλεια συνόρων, θαλάσσια ασφάλεια κ.λπ).
Επιπλέον, ενώ στη νέα Λευκή Βίβλο για την Άμυνα, επισημαίνεται ότι η Ε.Ε. θα ενεργεί πάντα με τρόπο που δεν θίγει τον ειδικό χαρακτήρα της πολιτικής ασφάλειας και άμυνας ορισμένων κρατών μελών και λαμβάνοντας υπόψη τα συμφέροντα ασφάλειας και άμυνας όλων των κρατών-μελών της, δεν γίνεται καμία μνεία στη ρήτρα αμοιβαίας συνδρομής (άρθ. 42,7 της Συνθήκης Λισαβόνας, ΣΕΕ).
Και εδώ τίθεται το κρίσιμο ερώτημα: Τι θα συμβεί αν ένα κράτος-μέλος της Ε.Ε. δεχτεί μια αιφνιδιαστική επίθεση από μια τρίτη χώρα; Θα ενεργοποιηθεί ή δεν θα ενεργοποιηθεί η ρήτρα αμοιβαίας συνδρομής;
Η παράλειψη αυτή είναι κομβικής σημασίας για την ΚΠΑΑ, διότι βάσει αυτής της ρήτρας, σε περίπτωση ένοπλης επίθεσης κατά της εδαφικής ακεραιότητας ενός κράτους-μέλους, τα λοιπά κράτη-μέλη της Ε.Ε. οφείλουν να συνδράμουν το κράτος που δέχθηκε επίθεση, σύμφωνα με το άρθρο 51 του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών.
Επίσης, ενώ στο ίδιο κείμενο γίνεται αναφορά στην ευρωπαϊκή συμβολή στην αποτροπή και τη συλλογική άμυνα του ΝΑΤΟ, δεν αναφέρεται κάτι συγκεκριμένο για το πως θα ενδυναμωθεί η στρατηγική σύμπραξη Ε.Ε. – ΝΑΤΟ, ώστε η Ε.Ε. να δρα συμπληρωματικά προς το ΝΑΤΟ και να αποφεύγονται τυχόν αλληλοεπικαλύψεις.
Τέλος, στη νέα Λευκή Βίβλο για την Άμυνα της Ε.Ε., δεν υπάρχει καμία αναφορά στη δυνατότητα βελτίωσης των επιχειρησιακών δυνατοτήτων της Ε.Ε. και την υλοποίηση της παλαιότερης ιδέας για τη δημιουργία ευρωστρατού (στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Ελσίνκι το 1999, τα κράτη-μέλη είχαν συμφωνήσει να είναι έτοιμα να συγκεντρώνουν εντός 60 ημερών και να συντηρούν για τουλάχιστον 1 έτος στρατιωτικές μονάδες, συνολικής δύναμης 50.000 έως 60.000 ατόμων).
Συγκεκριμένα, στο κείμενο της EU Global Strategy που παρουσιάστηκε τον Ιούνιο του 2016, για πρώτη φορά παρουσιάστηκε ως στρατηγική προτεραιότητα της Ε.Ε. η προστασία της Ευρώπης και των κατοίκων της από κάθε είδους απειλή.
Πως είναι δυνατόν όμως, η άμυνα και η υπεράσπιση της εδαφικής ακεραιότητας της Ευρώπης να αποτελεί κύρια αρμοδιότητα του ΝΑΤΟ;
Συνεπώς, για να εξασφαλιστεί η Στρατηγική Αυτονομία της Ε.Ε. και τα κράτη μέλη της, να έχουν δυνατότητα αποτροπής σε κάθε είδους απειλή μέσω της δημιουργίας ικανοτήτων και ανάληψης δράσης, απαιτείται κάποιας μορφής ευρωστρατού.
Εν κατακλείδι, δεδομένου ότι την τρέχουσα περίοδο κυρίαρχη θέση στην ατζέντα των ευρωπαίων ηγετών έχει ο επανασχεδιασμός της ΚΠΑΑ, η Ελλάδα ως χώρα που συμμετέχει ενεργά και με καθοριστική συμβολή στην επίτευξη ουσιαστικής στρατηγικής αυτονομίας της Ε.Ε., ώστε η Ευρώπη να καταστεί ένας αξιόπιστος διεθνής πάροχος ασφαλείας, έχει μια μοναδική ευκαιρία.
Σε συνέχεια των έως τώρα εθνικών επιτυχιών σε σχέση με το εν λόγω θέμα, η Ελλάδα καλείται να αναλάβει πρωτοβουλίες και να θέσει τα ανωτέρω θέματα υπό διαπραγμάτευση τόσο στα όργανα της Ε.Ε. όσο και σε διμερές επίπεδο, ώστε να συμβάλει καθοριστικά στην υπό διαμόρφωση νέα ΚΠΑΑ και παράλληλα, να εξασφαλίσει περαιτέρω τα εθνικά συμφέροντα και την εθνική ασφάλεια της πατρίδας μας.
* Δρ. Κωνσταντίνος Π. Μπαλωμένος
Πολιτικός Επιστήμονας – Διεθνολόγος
Πρώην Γενικός Διευθυντής – Γενικής Διεύθυνσης
Πολιτικής Εθνικής Άμυνας και Διεθνών Σχέσεων (ΓΔΠΕΑΔΣ)
Υπουργείου Εθνικής Άμυνας (ΥΠΕΘΑ)
