Ο 49χρονος Αργύρης Μπαϊρακτάρης είναι ένας από τους τελευταίους κτηνοτρόφους που εξακολουθούν να διασχίζουν πεζοί τη χώρα με τα κοπάδια τους, όπως έκαναν και οι πρόγονοί τους επί αιώνες. Ανήκει στους περίπου 3.000 μετακινούμενους κτηνοτρόφους που συνεχίζουν ακόμη την παράδοση στην Ελλάδα του 21ου αιώνα, με τους 1.500 από αυτούς να αλλάζουν νομό, περπατώντας για περισσότερες από δέκα ημέρες. Από το σύνολο αυτό, οι 200 προέρχονται από τη Δυτική Μακεδονία, το 80% από τη Θεσσαλία, ενώ ο ίδιος διανύει κάθε χρόνο τη διαδρομή από τον Αυγερινό στον Τύρναβο μέσα σε 12 ημέρες.
Στη Δυτική Μακεδονία, σε ορεινές περιοχές της Πίνδου, κοντά στα σύνορα των νομών Γρεβενών και Κοζάνης, βρίσκονται χωριά με έντονη παράδοση στη μετακινούμενη κτηνοτροφία, όπως η Σαμαρίνα, ο Ζιάκας, ο Αυγερινός, η Βλάστη, η Δέρνα και το Μεσολούρι, τόποι από τους οποίους εξακολουθούν να ξεκινούν οι εναπομείναντες κτηνοτρόφοι, ακολουθώντας τα βήματα γενεών που πορεύτηκαν πριν από αυτούς.
Οι ριζικές αλλαγές που επέβαλλαν οι ζωονόσοι
Εδώ και δύο χρόνια, οι συνθήκες έχουν αλλάξει ριζικά και τα αυστηρά μέτρα που έχουν επιβληθεί λόγω εκδήλωσης των ζωονόσων «μας έχουν δέσει χειροπόδαρα, εμάς και τα ζώα», λέει μιλώντας στο Αθηναϊκό/Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων ο τρίτης γενιάς μετακινούμενος κτηνοτρόφος, Αργύρης Μπαϊρακτάρης, πρόεδρος του Αγροτικού Κτηνοτροφικού Συνεταιρισμού Τυρνάβου «Bune Coop».
Για τέταρτη φορά φέτος, τόσο ο ίδιος όσο και οι υπόλοιποι Έλληνες μετακινούμενοι κτηνοτρόφοι που αλλάζουν νομό και διασχίζουν τη χώρα περπατώντας για ημέρες, μετέφεραν τα κοπάδια τους με φορτηγά, σε ελεγχόμενες και ασφαλείς συνθήκες, μακριά από το παλιό ταξίδι με τα πόδια. «Δεν διαβαίνουμε πια τη Βλαχόστρατα μαζί με τα ζώα», μας αναφέρει με πικρία και εξηγεί: «Την κάνουμε μέσα σε λίγες ώρες, κλεισμένοι στην καμπίνα, παρακολουθώντας το ίδιο τοπίο από το παρμπρίζ».
Η φωνή του Αργύρη και η ζωή των δύο πατρίδων – Χειμαδιά και Βουνό
Η πρώτη συμμετοχή του Αργύρη Μπαϊρακτάρη στη μεγάλη μετακίνηση έγινε το 1994, στα 17 του χρόνια, με άδεια από το σχολείο, όπως θυμάται και χαμογελά. Ο πατέρας του ξεκίνησε το ταξίδι αυτό ήδη από το 1960, τότε που η διαδρομή γινόταν αποκλειστικά με τα πόδια, από τα χειμαδιά στα βουνά και πίσω. Μόνο στις αρχές της δεκαετίας του ’80 εμφανίστηκαν τα πρώτα φορτηγά, αλλά μέχρι τότε η μετακίνηση ήταν μεν μια επίπονη, αλλά κυρίως ιερή διαδρομή.
Για τον ίδιο, όπως και για πολλούς μετακινούμενους κτηνοτρόφους, η ζωή δεν είναι μία, αλλά δύο. Οπως μας λέει, τον χειμώνα ζει στον Τίρναβο και το καλοκαίρι στον Αυγερινό. «Δύο σπίτια, δύο νοικοκυριά, δύο στάβλοι, δύο αρμεχτήρια. Διπλά έξοδα, διπλή φροντίδα, αλλά και διπλή καθημερινότητα, διπλή ρίζα», σημειώνει χαρακτηριστικά και προσθέτει ότι η μετακίνηση δεν είναι πια υπόθεση των αντρών, αφού σήμερα φεύγει ολόκληρη η οικογένεια.
«Οι γυναίκες μαγειρεύουν, φροντίζουν, αρμέγουν. Οι άντρες οδηγούν, κουβαλάνε, οργανώνουν. Όλοι δουλεύουν, όλοι προσφέρουν. Τα παιδιά, βέβαια, δεν τα παίρνουν μαζί πια. Ζουν στη Λάρισα για να πάνε σχολείο, αλλά το καλοκαίρι επιστρέφουν και ξαναπιάνουν τον σφυγμό της “ αγέλης” όπως ο παππούς τους, όπως κι ο πατέρας τους», μας τονίζει.
Η ζωή αυτή μοιάζει με τον βοσκότοπο, καθώς απλώνεται σε πλαγιές, σε εποχές, σε χιλιόμετρα και δεν χωράει σε ένα σπίτι, ούτε σε μια μνήμη. «Είναι δύο πατρίδες και καμιά δεν είναι “ πιο” πατρίδα από την άλλη», επισημαίνει.
Το …διαταραγμένο βιολογικό ρολόι ζώων και μετακινούμενων κτηνοτρόφων
Τα ζώα έχουν μνήμη πιο δυνατή από τους ανθρώπους, μας σημειώνει ο κ. Μπαϊρακτάρης και εξηγεί, «θυμούνται κάθε πέρασμα, κάθε στροφή, κάθε κονάκι που έχουν συνηθίσει. Ξέρουν πότε έρχεται η άνοιξη και τι σημαίνει αυτή για εκείνα: δρόμος, φύση, βουνό».
Θέλοντας να μας βάλει στη ψυχολογία των ζώων, περιγράφει μια στιγμή που λέει πολλά:«Μια χρονιά αργήσαμε να φύγουμε», θυμάται. «Τα ζώα άρχισαν να ανησυχούν. Μόλις άκουγαν το φορτηγό του γαλατά να πλησιάζει, σήκωναν τα κεφάλια τους. Νόμιζαν πως ήρθε η ώρα να φορτωθούν και να φύγουν. Ήταν έτοιμα. Το βουνό τα περίμενε».
Μας εξηγεί, ότι δεν πρόκειται για υπερβολή, ούτε για ρομαντική προβολή, αλλά για συνήθεια, βιολογία, ρυθμό της φύσης· ότι είναι το σώμα που θυμάται, ακόμα κι όταν το μυαλό ξεχνά, και διευκρινίζει πως αυτός ο αόρατος ρυθμός, που συνδέει τα ζώα με τον τόπο και τις εποχές, φαίνεται να έχει διαταραχθεί, όπως και όλα όσα άλλοτε λειτουργούσαν αθόρυβα αλλά με ακρίβεια, σαν καλά κουρδισμένο ρολόι.
Σε παρόμοια ψυχολογία βρίσκονται και οι μετακινούμενοι κτηνοτρόφοι, που ξέρουν καλά πως η επιβίωση στηρίζεται στην κίνηση, στην αλλαγή τόπου, στην αναζήτηση βοσκής και ισορροπίας. «Και για τις δύο πλευρές, ζώα και μετακινούμενους κτηνοτρόφους, το βιολογικό ρολόι έχει διαταραχθεί και ο χρόνος δεν κυλά πια όπως πριν, αλλά μοιάζει να έχει σπάσει», επισημαίνει.
και γιατί παρά τις δυσκολίες, συνεχίζουν την παράδοση;
«Γιατί η μετακινούμενη κτηνοτροφία είναι μέρος της ψυχής μας, της παράδοσης και της ταυτότητάς μας», απαντά ο Αργύρης και σημειώνει εμφατικά ότι η μετακίνηση των κοπαδιών δεν είναι πια απλώς ανάγκη επιβίωσης, αλλά μια γιορτή, μια επιστροφή στις ρίζες, που καθορίζει την ύπαρξη και το νόημα της ζωής τους.
Βέβαια, όπως σπεύδει να τονίσει, το μέλλον δεν προοιωνίζεται ευοίωνο για την μετακινούμενη κτηνοτροφία, αφού όπως μας εξηγεί οι νέοι στον κλάδο δεν ακολουθούν την παράδοση, οι ηλικίες μεγαλώνουν και οι αυστηροί περιορισμοί, μαζί με την απουσία πολιτικής στήριξης, «μας προκαλούν έντονη ανησυχία», επισημαίνει. Αν δεν γίνει κάτι άμεσα, σύμφωνα με τον ίδιο η μετακινούμενη κτηνοτροφία κινδυνεύει να χαθεί και μαζί της ένα ολόκληρο κομμάτι της ελληνικής υπαίθρου.
Η μετακινούμενη κτηνοτροφία ένα οικοσύστημα σε κίνηση
Η μετακινούμενη κτηνοτροφία δεν είναι όμως μόνο μια πρακτική επιβίωσης, είναι και ένα οικοσύστημα σε κίνηση. «Δεν είναι μόνο επάγγελμα», λέει ο ίδιος εμφατικά και συμπληρώνει:«Είναι ο τρόπος που λειτουργεί η φύση, η διαχείριση του τοπίου, η προστασία των βοσκοτόπων και η ισορροπία του οικοσυστήματος». Στην πραγματικότητα, τα κοπάδια διατηρούν το τοπίο καθαρό, επιτρέπουν στη νέα βλάστηση να αναπτυχθεί και ανοίγουν μονοπάτια στη γη, η οποία χωρίς αυτά τα ζώα θα είχε καταληφθεί από πυκνότερη βλάστηση που θα ήταν επιρρεπής σε φωτιές. «Όταν χαθεί το κοπάδι, δεν χάνεται μόνο η οικονομική ζωή του κτηνοτρόφου, αλλά και η ισορροπία του τοπίου», προσθέτει ο Αργύρης.
Η απώλεια της μετακινούμενης κτηνοτροφίας είναι επίσης και η απώλεια της ισχυρής οικολογικής παρουσίας των ζώων στα βουνά και τα πεδινά. Τα ζώα δεν «τρώνε» απλώς το χορτάρι· το ρυθμίζουν, το καθαρίζουν, το ανανεώνουν και όπως μας υπογραμμίζει, η ισχυρή σύνδεση ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση, μέσω των ζώων, ήταν πάντα το σημείο ισχυρής ισορροπίας στην ύπαιθρο της Ελλάδας.
…ποια η σύνδεση της μετακινούμενης κτηνοτροφίας με το μέλι;
«Όταν υπήρχαν περισσότερα κοπάδια, ήταν καλύτερες και οι σοδειές των μελισσοκόμων», αναφέρει. Οι μέλισσες όπως μας λέει, «δεν έχουν συμφέρον, έχουν ένστικτο. Πηγαίνουν εκεί που η φύση είναι ζωντανή. Εκεί που υπάρχει βόσκηση, ανακύκλωση ύλης, φως και χώρος ανοιχτός. Εκεί φτιάχνουν το καλύτερο μέλι». Ο κόσμος αυτός «δεν είναι γραφικός», ξεκαθαρίζει και εξηγεί «είναι σύνθετος, λειτουργικός, αρχαίος και έξυπνος. Ένα οικοσύστημα συμβίωσης: άνθρωποι, ζώα, φύση, καθένας στον ρόλο του, όχι απέναντι, αλλά μαζί».
Η κρίση και το μέλλον της μετακινούμενης κτηνοτροφίας
Ο Αργύρης ανησυχεί για το μέλλον. Οι νέοι δεν έρχονται στο επάγγελμα. Από τους 15.000 μετακινούμενους κτηνοτρόφους της δεκαετίας του ’60, σήμερα έχουν απομείνει λιγότεροι από 3.000. Οι οικονομικές δυσκολίες, η γραφειοκρατία και το υψηλό κόστος των μετακινήσεων έχουν μειώσει σημαντικά τον αριθμό των κτηνοτρόφων, ενώ η ανησυχία για το αν η παράδοση θα επιβιώσει μεγαλώνει καθημερινά. «Χωρίς στήριξη, χωρίς λύσεις για τις ανάγκες μας, η μετακινούμενη κτηνοτροφία δεν έχει μέλλον», λέει με αποφασιστικότητα. Οι κτηνοτρόφοι ζητούν πρακτική στήριξη: δρόμους πρόσβασης, φορολογικά κίνητρα, και κυρίως σεβασμό στην πραγματική δουλειά που κάνουν.
Στράτες και Χειμαδιά: Το αρχέγονο οδοιπορικό που κρατά ζωντανή τη γη
Χαρακτηρίζοντας την μετακινούμενη κτηνοτροφία πανάρχαιη και απολύτως ελληνική, μας εξηγεί ότι δεν πρόκειται για μια πρακτική που δεν ξεκίνησε χθες, ούτε πριν έναν ή δύο αιώνες, αλλά συνοδεύει την ύπαιθρο της Ελλάδας από τότε που υπάρχουν κοπάδια και βουνά.
Το σύστημα βασίζεται στην εποχική μετακίνηση κοπαδιών, από τα πεδινά χειμαδιά τον χειμώνα, στα ορεινά βοσκοτόπια το καλοκαίρι. Και δεν πρόκειται απλώς για μια τεχνική επιβίωσης. Πρόκειται για έναν ρυθμό ζωής, που συγχρονίζεται με τις εποχές, τη φύση, τη γη.
Οι παλιές στράτες, όπως μας λέει, δεν ήταν απλοί δρόμοι, αλλά διάδρομοι πολιτισμού. Και αν κάποιος νομίζει πως είναι μόνο θέμα οικονομίας, «κάνει λάθος», υπογραμμίζει εμφατικά. Η μετακινούμενη κτηνοτροφία «είναι κομμάτι της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της Ελλάδας. Είναι η αόρατη γέφυρα που ενώνει τον άνθρωπο με το τοπίο, η μνήμη σε κίνηση. Στην πραγματικότητα, δεν πρόκειται για μια ξεπερασμένη πρακτική, αλλά για μια ζωντανή απόδειξη ότι μπορείς να ζεις με τη φύση, όχι εναντίον της», σημειώνει.
Έλενα Αλεξιάδου
