Είναι μια μέρα βαθιά ριζωμένη στην εκκλησιαστική παράδοση, μια πνευματική και σωματική αφετηρία που οδηγεί στο Πάσχα. Ονομάζεται «Καθαρά» γιατί σηματοδοτεί τον καθαρισμό της ψυχής και του σώματος, την είσοδο σε μια περίοδο προσευχής, νηστείας και εσωτερικής προετοιμασίας.
Γράφει ο Θόδωρος Δημητριάδης
Από τους πρώτους αιώνες του Χριστιανισμού, η Καθαρά Δευτέρα σηματοδοτούσε την έναρξη της Μεγάλης Σαρακοστής, της 40ήμερης νηστείας που προετοιμάζει τους πιστούς για την Ανάσταση του Χριστού, για να «καθαριστούν» όχι μόνο από τις τροφές, αλλά και από τις αμαρτίες και τα πάθη τους. Οι πρώτοι μοναχοί και ασκητές αφιέρωναν αυτή τη μέρα σε πολύ αυστηρή νηστεία, προσευχή και περισυλλογή, δίνοντας το παράδειγμα,
Σύμφωνα με το έθιμο, οι χριστιανοί ζητούν συγχώρεση ο ένας από τον άλλον και εξομολογούνται τις αμαρτίες τους. Αυτό ήταν ένα συμβολικό πλύσιμο της ψυχής, όπως και ο καθαρισμός των σκευών και των σπιτιών.
Η ημέρα αυτή συνοδεύεται από τα περίφημα Κούλουμα, την έξοδο στη φύση, όπου γιορτάζουμε με νηστίσιμα εδέσματα. Η λαγάνα, το ψωμί χωρίς προζύμι, θυμίζει το «άζυμο» ψωμί των αρχαίων Εβραίων που έφαγαν στην έξοδο τους από την Αίγυπτο, ενώ το πέταγμα του χαρταετού έχει συνδεθεί με τη ανύψωση της ψυχής προς τον Θεό.
Όταν λέμε πνευματική προετοιμασία, εννοούμε μετάνοια από τα πάθη και τις αμαρτίες μας. Δηλαδή αυτό που δίδαξε ο ίδιος ο Χριστός, εάν μάς ενδιαφέρει να δεχτούμε τη χάρη Του και την σωτηρία μας.
Να θυμηθούμε και τα έθιμα της Καθαράς Δευτέρας
Χαρταετός
Στην ελληνική παράδοση το πέταγμα του αετού συμβολίζει το πέταγμα της ανθρώπινης ψυχής προς τον Δημιουργό της. Σύμφωνα με τον έθιμο πρέπει να πετάει στον ουρανό την Καθαρά Δευτέρα, την ημέρα που ξεκινά η νηστεία της Σαρακοστής, δηλαδή την ημέρα που ξεκινά η πνευματική και σωματική μας κάθαρση. Μέσω αυτής της διαδικασίας ερχόμαστε πιο κοντά στον Θεό και αυτή η επαφή συμβολίζεται με τον χαρταετό που επίσης πλησιάζει προς τον Θεό καθώς πετάει ψηλά στον ουρανό. Οι πρώτοι χαρταετοί πάντως εμφανίστηκαν στην αρχαία Κίνα. Η παράδοση συνεχίστηκε μέσα στους αιώνες και διαδόθηκε στη Δύση. Στην αρχή οι χαρταετοί ήταν φτιαγμένοι από διαφορετικά υλικά αλλά στη συνέχεια προσαρμόστηκαν στα δεδομένα της κάθε εποχής και περιοχής.
Η λαγάνα
Αποτελεί απαραίτητο κομμάτι του τραπεζιού της Καθαράς Δευτέρας. Το ψωμί αυτό που παρασκευάζεται χωρίς προζύμι, έχει επίσης αρχαίες ρίζες, καθώς υπάρχουν πολλές αναφορές στη λαγάνα σε αρχαία κείμενα. Μια θεωρία θέλει τη λαγάνα να παρομοιάζεται με τον άρτο που κατανάλωσαν οι Ισραηλίτες κατά την έξοδό τους από την Αίγυπτο, από τότε και μέχρι τη στιγμή που ο Χριστός ευλόγησε τον ένζυμο άρτο.
Δρώμενα σε όλη την Ελλάδα
«Στη Βόρεια Ελλάδα συνηθίζεται ο Καλόγερος, δηλαδή μεταμφιεσμένος με δέρματα ζώων, με κουδούνια στη μέση συνοδευόμενος από θίασο ανδρών, επίσης μεταμφιεσμένων». Στη Θράκη δύο καλόγεροι (εκλέγονται από τους εγγάμους κάθε τέσσερα χρόνια), η μπάμπω με το εφταμηνίτικο παιδί της, δυο κορίτσια ή νύφες (άγαμοι νέοι), δύο κατσίβελοι και δύο χωροφύλακες. Οι κατσίβελοι κατασκευάζουν υνί, σύμβολο της γονιμότητας της γης. Ο ένας καλόγερος ξαφνικά θέλει να νυμφευθεί και βρίσκει τη νύφη. Ο άλλος καλόγερος- κουμπάρος τον σκοτώνει και η νύφη θρηνεί. Κάποια στιγμή ο καλόγερος ανασταίνεται. Το τελευταίο μέρος είναι εικονική άροση-όργωμα μπροστά στην εκκλησία με καινούργιο αλέτρι και ζυγό καθώς και σπορά. που μας μεταφέρουν σε προδιονυσιακές τελετές. Οι παραστάσεις, επίσης παραπέμπουν στα εξ αμάξης των αρχαίων Αθηναίων στα κατ’ αγρούς Διονύσια, τους Χόας και τα Λήναια.
Ανάλογα δρώμενα έχουμε και σε άλλες περιοχές: Ο Ζαφείρης στην Ήπειρο, οι Μάηδες στο Πήλιο αργότερα, ο Μπέης, ο Κιοπέκμπεης, Πιττεράδες, η Κορέλλα στη Σκύρο, ο θάνατος-κηδεία του Καρνάβαλου, Βλάχικος γάμος στη Θήβα, το Καρναβάλι του Σοχού, η Σούσα στην Αγιάσο της Μυτιλήνης κ.ά.
Η νηστεία της Σαρακοστής
«Τα έθιμα της Σαρακοστής, επειδή συνδέονται εν πολλοίς με τη θρησκευτική συμπεριφορά του λαού και τη λατρεία των νεκρών του τηρούνται περισσότερο από άλλα. Η τήρησή τους δεν έχει σχέση τόσο με τις κοινωνικές τάξεις όσο με τις ηλικίες. Οι μεγαλύτεροι στην ηλικία νηστεύουν, μετέχουν στη λατρεία των ψυχών (ψυχοσάββατα, μνημόσυνα), και παρακολουθούν τις ακολουθίες των χαιρετισμών. Όσον αφορά τα μαγικοθρησκευτικά δρώμενα και τις μαντικές τελετουργίες έχουν χάσει την αρχική τους σημασία και όπου γίνονται ή αναβιώνουν έχουν καθαρά διασκεδαστικό χαρακτήρα. Ο στόχος τους αναφέρεται στους αγρότες και σήμερα πλέον έχουν παραχωρήσει τη θέση του στην κοινωνική σάτιρα και την ευωχία.
Παρ΄όλα αυτά, η νηστεία είναι το βασικό χαρακτηριστικό της Σαρακοστής. «Την πρώτη ημέρα, δηλαδή την Καθαρή Δευτέρα δεν καταναλώνονται τα υπόλοιπα της Τυρινής. Καθαρίζονται ακόμη και τα πιατικά και τα υπόλοιπα φαγητά δίνονταν παλιότερα σε όσους δεν νήστευαν. Η έννοια αυτή της αλλαγής τονίζεται και με την έξοδο στη φύση, όπου καταναλώνονται νηστίσιμα φαγητά και ψωμί άζυμο (λαγάνα), χωρίς δηλαδή προζύμι.
Στον Τίρναβο της Θεσσαλίας την Καθαρά Δευτέρα μαγείρευαν το μπουρανί (χορτόσουπα αλάδωτη από σπανάκι, ρύζι και λίγο ξίδι) ενώ τραγουδούν άσεμνα αποκριάτικα τραγούδια. Τέτοιες εκδηλώσεις αποτελούν μάλλον προσπάθεια προέκτασης της αποκριάς και δεν θυμίζουν την αυστηρή σαρακοστή που αρχίζει.
Η αποχή, λοιπόν από το κρέας, τα γαλακτοκομικά, τα αβγά και γενικά από ουσίες που επιβαρύνουν τον ήδη καταπονημένο από το χειμώνα οργανισμό θα διατηρηθεί μέχρι το Πάσχα με κατάλυση ψαριών μόνο του Ευαγγελισμού (25 Μαρτίου) και του Λαζάρου.
ΠΩΣ ΦΤΙΑΧΝΟΥΜΕ ΑΕΤΟ
Το πέταγμα του αετού την Καθαρή Δευτέρα είναι ένα όμορφο παιχνίδι, ένα γραφικό έθιμο, ένα πανηγύρι χρωμάτων στους ουρανούς μας. Ας το χαρούμε προσπαθώντας να στείλουμε και τον δικό μας αετό, ψηλά στον ανοιξιάτικο ουρανό, κοντά στον ήλιο.
Δυστυχώς, όμως, κάθε χρόνο, το έθιμο αυτό γίνεται αιτία σοβαρών ατυχημάτων. Προκειμένου να αποφύγουμε τέτοιου είδους ατυχήματα είναι σημαντικό:
- Να επιλέγουμε με προσοχή τον τόπο που θα πετάξουμε το χαρταετό. Ιδανικά, επιλέγουμε χώρους ανοιχτούς, μακριά από ηλεκτροφόρα σύρματα και γκρεμούς, και ποτέ ταράτσες. Η πτώση από ύψος αποτελεί έναν από τους πιο σοβαρούς τραυματισμούς που μπορεί να προκληθεί από το πέταγμα του χαρταετού.
- Σε περίπτωση που ο χαρταετός μπλεχτεί σε ηλεκτροφόρα σύρματα, σε καμία περίπτωση να μην προσπαθήσουμε να τον ξεμπλέξουμε, καθώς υπάρχει σοβαρός κίνδυνος ηλεκτροπληξίας.
- Να επισημάνουμε στα παιδιά ότι το ίδιο το σκοινί του χαρταετού χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή. Ο χειρισμός του είναι δυνατόν να προκαλέσει δυσάρεστα ατυχήματα, όπως κόψιμο στα χέρια ή το λαιμό και εγκαύματα από την τριβή.
Για την κατασκευή του χαρταετού θα χρειαστούμε:
- 3 ελαφρά πηχάκια από ξύλο περίπου 80 εκατοστά το καθένα (ή για καλύτερο χαρταετό 3 ξερά καλάμια κομμένα στη μέση)
- χαρτί
- γερό σπάγκο
- λεπτό σύρμα
- κολλητική ταινία
- χρωματιστά χαρτιά για την ουρά ή χάρτινες κορδέλες
Κατασκευή:
Στα άκρα από κάθε πηχάκι κάνουμε δυο μικρές εγκοπές.
Δένουμε γερά μεταξύ τους τα τρία πηχάκια από την μέση με τον σπάγκο, και αφήνουμε περίπου μισό μέτρο ακόμα να κρέμεται.
Στην άκρη από το ένα πηχάκι στερεώνουμε γερά το σύρμα, και το περνάμε περιμετρικά γύρω από τον σκελετό του χαρταετού, κάνοντας μια στροφή με το σύρμα σε κάθε πηχάκι, εκεί που έχουμε κάνει την εγκοπή.
Φροντίζουμε όπως θα γυρίζουμε το σύρμα, οι αποστάσεις μεταξύ των άκρων από τα πηχάκια να διατηρούνται σταθερές, έτσι ώστε στο τέλος να έχουμε ένα κανονικό εξάγωνο.
Ακουμπάμε τον σκελετό πάνω στο χαρτί, και το κόβουμε γύρω – γύρω του, αφήνοντας ένα περιθώριο 3-5 εκατοστών.
Σε αυτό το σημείο, μπορούμε να αφήσουμε την φαντασία μας ελεύθερη και να διακοσμήσουμε την επιφάνεια του χαρτιού όπως μας αρέσει, έτσι ώστε να έχουμε έναν μοναδικό χαρταετό. Κατόπιν ξαναβάζουμε τον σκελετό πάνω στο χαρτί, γυρίζουμε τα περιθώρια προς τα μέσα και τα κολλάμε με αλευρόκολλα(δηλ. αλεύρι με λίγο νερό).
Σε δυο άκρα Α, Β και στο κέντρο Ο στερεώνουμε το σπάγκο, ενώ στα Δ και Ε την ουρά όπως στην παρακάτω εικόνα. Η ουρά πρέπει να είναι 3-4 φορές μακρύτερη από το ύψος του αετού, έτσι ώστε να έχει σταθερότητα όταν πετάει.
Την ουρά μπορούμε να την κατασκευάσουμε από λωρίδες 30-40 εκατοστών που θα έχουμε κόψει από εφημερίδες, χρωματιστά χαρτιά ή χάρτινες κορδέλες, τα οποία δένουμε στον σπάγκο σε απόσταση περίπου 15-20 εκατοστών το ένα από το άλλο. Δένουμε την ουρά στο Ζ.
Στα αντίθετα άκρα από αυτά που δέσαμε την ουρά, δένουμε τα ζύγια. Εδώ πρέπει να προσέξουμε ιδιαίτερα. Όλη η επιτυχία για το πέταγμα του αετού, βρίσκεται στα ζύγια του. Τα ζύγια, είναι 3 κομμάτια σπάγκος δεμένος στα σημεία Α, Β και Ο. Στο σημείο της ένωσης Γ δένουμε ένα γερό σπάγκο, την καλούμπα.
Βρίσκουμε ένα πλάτωμα μακριά από ηλεκτροφόρα σύρματα, γυρίζουμε τον χαρταετό μας κόντρα στον άνεμο και… ΑΜΟΛΑ ΚΑΛΟΥΜΠΑ!
