Με αφορμή τον θάνατό του αναρωτιόμαστε για τη φήμη του Τσέχου συγγραφέα σήμερα και πώς αυτή έχει πληγεί από την απεικόνιση των γυναικών ηρωίδων του;
Η βλακεία των ανθρώπων είναι ότι έχουν μια απάντηση για όλα. Η σοφία των μυθιστορημάτων είναι ότι έχουν μια ερώτηση για όλα» είχε γράψει κάποτε ενώ μία ακόμα γνωστή ρήση του φανερώνει την ωμότητα αλλά και το βάθος του πνεύματός του:
«Ένας άνθρωπος που γράφει βιβλία είναι είτε όλα (ένα ενιαίο σύμπαν για τον εαυτό του και για όλους τους άλλους) είτε τίποτα. Και αφού τα πάντα δεν θα δοθούν ποτέ σε κανέναν, ο καθένας από εμάς που γράφει είναι ένα τίποτα».
Το Φεστιβάλ της Ασημαντότητας
Στην πρώτη σελίδα του μυθιστορήματος του Μίλαν Κούντερα με τίτλο The Festival of Insignificance (Η Γιορτή της Ασημαντότητας), το οποίο εκδόθηκε στα ελληνικά το 2014, όταν ο συγγραφέας του ήταν 85 ετών, ένας άνδρας περπατάει σε έναν παρισινό δρόμο τον Ιούνιο, την ώρα που «ο πρωινός ήλιος ξεπροβάλλει από τα σύννεφα».
Το όνομά του είναι Αλέν. Δεν ξέρουμε την ηλικία του, ούτε πώς μοιάζει, αλλά ξέρουμε ότι είναι διανοούμενος, επειδή η θέα των εκτεθειμένων κοιλιακών των νεαρών γυναικών που περνούν στο δρόμο τον εμπνέει σε μια σειρά από σκέψεις, κάθε μια από τις οποίες είναι μια προσπάθεια να «περιγράψει και να ορίσει την ιδιαιτερότητα των διαφορετικών ερωτικών προσανατολισμών».
Δείτε το βίντεο
Κλασικός Κούντερα
Ποιος άλλος θα μπορούσε να είναι ο συγγραφέας αυτού του αποσπάσματος εκτός από τον Μίλαν Κούντερα; Δύο από τις κύριες «εξωτικότητες» των μυθιστορημάτων του είναι παρούσες στην πρώτη μιάμιση σελίδα: Πρώτα απ’ όλα, η πρωτοκαθεδρία του ανδρικού βλέμματος, που είναι προσηλωμένο στο γυναικείο σώμα, «αιχμαλωτισμένο» από αυτό, και κλώθει μια περίτεχνη θεωρία με βάση όσα βλέπει εκεί.
Δεύτερον, η υψηλή εμβέλεια αυτής της θεωρίας, η οποία εντοπίζει «το κέντρο της γυναικείας σαγηνευτικής δύναμης», όπως το αντιλαμβάνεται όχι μόνο «ένας άνδρας αλλά μια εποχή»: Μαρτυρία της φιλοδοξίας ενός μυθιστοριογράφου που έχει κάνει έργο ζωής να σφυρηλατεί συνδέσεις μεταξύ της ατομικής συνείδησης και των μεταβαλλόμενων ρευμάτων της ιστορίας και της πολιτικής.
Η Γιορτή της Ασημαντότητας, λοιπόν, είναι σίγουρα τυπικό Κούντερα, αν όχι κλασικό Κούντερα.
Είναι το βιβλίο ενός ηλικιωμένου άνδρα και, ενώ υπάρχουν τρεμάμενα σημάδια μιας ώριμης και παιχνιδιάρικης σοφίας, θα ήταν έκπληξη αν δεν υπήρχε κάτι φθινοπωρινό σε αυτό.
Το φαινόμενο Κούντερα
Γιατί τα βιβλία του Κούντερα που λατρεύτηκαν από το κοινό, όπως η «Αβάσταχτη Ελαφρότητα του Είναι» και το «Βιβλίο του Γέλιου και της Λήθης» φαίνονταν τόσο επείγοντα, τόσο απαραίτητα εκείνη την εποχή;
Αυτό αναρωτιέται ο συγγραφέας Τζόναθαν Κόου σε ένα άρθρο του στην Guardian, το 2015. Και συνεχίζει τη σκέψη του.
Ήταν επειδή συνέπεσαν φευγαλέα με το πνεύμα της εποχής ή μήπως ενσαρκώνουν κάτι πιο στιβαρό και διαρκές; Πώς θα τα κρίνει η ιστορία; Η φήμη του θα στηριχθεί –κατά πώς φαίνεται- στα τρία μεγάλα μυθιστορήματα της μέσης περιόδου του: «Το βιβλίο του Γέλιου και της Λήθης», την «Αβάσταχτη Ελαφρότητα του Είναι» και την «Αθανασία».
Πριν από αυτά, έχουμε ένα τρίπτυχο από κωμικά μυθιστορήματα -«Το αστείο», «Η ζωή είναι Αλλού» και «Το βαλς του αποχαιρετισμού»- που θυμίζουν έντονα το περιβάλλον της μεταπολεμικής και κομμουνιστικής Τσεχοσλοβακίας χωρίς να διεκδικούν την τυπική πρωτοτυπία που θα γινόταν σήμα κατατεθέν του Κούντερα.
Στη συνέχεια, έχουμε την τριάδα των συνοπτικών, λεπτών νουβέλων – «Η Βραδύτητα», «Η Ταυτότητα» και «Η Άγνοια» – των οποίων οι ίδιοι οι τίτλοι αναγγέλλουν τις φιλοσοφικές τους τάσεις όσο και την ιδιότητά τους ως μυθιστορήματα.
Η «μέση Γη» του Μίλαν Κούντερα
Τα βιβλία της μέσης περιόδου, ωστόσο, είναι αυτά που είδαν τον Κούντερα να βρίσκει όχι μόνο τη χαρακτηριστική λογοτεχνική του φωνή αλλά και την τέλεια φόρμα του. Είναι μυθιστορήματα γραμμένα στην εξορία.
Εγκατέλειψε την Τσεχοσλοβακία το 1975, αφού απολύθηκε από τη θέση του καθηγητή, έχοντας στερηθεί το δικαίωμα στην εργασία και έχοντας δει τα μυθιστορήματά του να απαγορεύονται από τις δημόσιες βιβλιοθήκες.
Η άφιξή του στο Παρίσι συνέπεσε με μια σημαντική αλλαγή λογοτεχνικής κατεύθυνσης. Το «Βιβλίο του Γέλιου και της Λήθης» αποφεύγει την παραδοσιακή γραμμική αφήγηση και εκτυλίσσεται, αντ’ αυτού, ως μια φωλιά από αλληλένδετες ιστορίες, οι οποίες συγκρατούνται εν μέρει από μια χούφτα επαναλαμβανόμενων χαρακτήρων, αλλά πιο σταθερά από επαναλαμβανόμενα θέματα, λέξεις, μοτίβα.
«Σαν να σήμαινε το ζύγισμα της άγκυρας της πατρίδας του ότι ο Κούντερα είχε επίσης απελευθερωθεί από τα δεσμά των τυπικών συμβάσεων. Το μυθιστόρημα διέθετε μια απίστευτη ρευστότητα, μια αξιοζήλευτη χαλαρή άνεση στις μεταβάσεις του από την αφήγηση σε δοκιμιακή γραφή και πάλι πίσω» σημειώνει ο Τζόναθαν Κόου στην Guardian.
Το αιώνιο αίνιγμα του εαυτού
«Τα μυθιστορήματά μου δεν είναι ψυχολογικά» διαβεβαίωνε ο ίδιος ο Κούντερα στο The Art of the Novel (Η τέχνη του μυθιστορήματος). «Πιο συγκεκριμένα, βρίσκονται έξω από την αισθητική του μυθιστορήματος που συνήθως χαρακτηρίζεται ψυχολογική.
»Όλα τα μυθιστορήματα, κάθε εποχής, ασχολούνται με το αίνιγμα του εαυτού… Αν τοποθετώ τον εαυτό μου εκτός του λεγόμενου ψυχολογικού μυθιστορήματος, αυτό δεν σημαίνει ότι επιθυμώ να στερήσω από τους χαρακτήρες μου μια εσωτερική ζωή. Σημαίνει μόνο ότι υπάρχουν άλλα αινίγματα, άλλα ερωτήματα που τα μυθιστορήματά μου επιδιώκουν πρωτίστως … Το να συλλάβεις τον εαυτό στα μυθιστορήματά μου σημαίνει να συλλάβεις την ουσία του υπαρξιακού του προβλήματος. Να συλλάβω τον υπαρξιακό του κώδικα».
Αυτός ο «υπαρξιακός κώδικας», συνέχισε να εξηγεί, μπορεί να εκφραστεί ως μια σειρά από λέξεις-κλειδιά. Για την Τερέζα στην «Αβάσταχτη Ελαφρότητα του Είναι», για παράδειγμα, θα ήταν «σώμα, ψυχή, ίλιγγος, αδυναμία, ειδύλλιο, παράδεισος».
Τον συγχώρεσαν;
Οι θαυμαστές του Κούντερα, αιχμαλωτισμένοι από τη φιλοσοφική ευφυΐα αυτού του μυθιστορήματος (και αναμφίβολα επηρεασμένοι, στην περίπτωση πολλών ανδρών αναγνωστών, από τον ψυχρό ερωτισμό του), αποδέχτηκαν με ευχαρίστηση τη χρήση του υπαρξιακού κώδικα ως μέσου σκιαγράφησης της προσωπικότητας- ή, για να το θέσουμε με τους όρους μιας πιο παραδοσιακής λογοτεχνικής κριτικής, συγχώρεσαν τη λεπτότητα της σκιαγράφησης των χαρακτήρων του.
Αλλά οι χαρακτήρες τείνουν να ζουν περισσότερο στη μνήμη από ό,τι οι ιδέες.
«Πριν από μερικά χρόνια, στην Guardian πάλι, ο Τζον Μπάνβιλ έγραψε ένα ενδιαφέρον κομμάτι επανεκτιμώντας την Αβάσταχτη Ελαφρότητα του Είναι, δύο δεκαετίες μετά τη δημοσίευσή του. Ο τόνος του ήταν θαυμαστικός αλλά και ελαφρώς επιφυλακτικός. «Μου έκανε εντύπωση το πόσο λίγα θυμόμουν», έγραψε. «Πιστό στον τίτλο του, το βιβλίο είχε φύγει από το μυαλό μου σαν αερόστατο που αποκολλήθηκε από τα δεσμά του… Από τους χαρακτήρες δεν είχα κρατήσει τίποτα απολύτως, ούτε καν τα ονόματά τους». Παραδεχόμενος ότι το μυθιστόρημα εξακολουθούσε να διατηρεί την πολιτική του συνάφεια, πρόσθεσε: «Η συνάφεια, ωστόσο, δεν είναι τίποτα μπροστά σε εκείνη την αίσθηση της ζωής που μεταδίδουν οι πραγματικά μεγάλοι μυθιστοριογράφοι» παραθέτει ο Τζόναθαν Κόου.
Ο φεμινιστικός αντίλογος
Η φεμινιστική επιχειρηματολογία κατά του Κούντερα έχει διατυπωθεί συχνά, ίσως ποτέ πιο εύγλωττα από ό,τι από την Τζόαν Σμιθ στο βιβλίο της «Misogynies», όπου υποστήριξε ότι «η εχθρότητα είναι ο κοινός παράγοντας σε όλα τα κείμενα του Κούντερα για τις γυναίκες».
Ενδεικτικά ανέφερε πολλά αποσπάσματα, μεταξύ των οποίων και ένα βαθιά άβολο από το «Βιβλίο του Γέλιου και της Λήθης», στο οποίο ο αφηγητής κλείνει μυστικό ραντεβού με μια γυναίκα εκδότρια περιοδικού, η οποία έχει θέσει τον εαυτό της σε προσωπικό κίνδυνο αναθέτοντάς του άρθρα.
«Αν κάτι υπονομεύσει μακροπρόθεσμα τη φήμη του Κούντερα, αυτό ίσως είναι η τυχόν απουσία «συναισθηματικής ζωής» στα μυθιστορήματά του ή ο συντριπτικός ανδροκεντρισμός του» καταλήγει συγγραφέας ο Τζόναθαν Κόου.
«Αποφεύγω τη λέξη «μισογυνισμός» επειδή δεν νομίζω ότι μισεί τις γυναίκες ή ότι είναι σταθερά εχθρικός απέναντί τους, αλλά φαίνεται ότι βλέπει τον κόσμο από μια αποκλειστικά ανδρική οπτική γωνία, και αυτό περιορίζει αυτά που διαφορετικά θα μπορούσαν να είναι τα απεριόριστα επιτεύγματά του ως μυθιστοριογράφου και δοκιμιογράφου» προσθέτει ως κατακλείδα.
*Με στοιχεία από theguardian.com
