«Το Ιερόν Κουβούκλιον, το οποίον υψώνεται εις τον τόπον του Τάφου του Χριστού, ευρίσκεται δυτικώς του Καθολικού της Αναστάσεως και καταλαμβάνει τμήμα του δυτικού μέρους της Ροτόντας. Ο αρχικός Τάφος είχε, προφανώς, την μορφήν των ιουδαϊκών λαξευμένων εις βράχον ταφικών μνημείων. Μετά όμως, την ανακάλυψιν του από την Αγίαν Ελένην, ο βράχος αυτός διεμορφώθη αναλόγως και το μνημείον έμεινεν ελεύθερον. Ο Ευσέβιος αναφέρει ότι ο Πανάγιος Τάφος ήτο διακεκοσμημένος με ωραιοτάτους κίονας, αλλά δεν κάνει λόγον διά κλειστόν οικοδόμημα. Αντιθέτως, συμφώνως προς την Αιθερίαν, ο Πανάγιος Τάφος ευρίσκετο ήδη εντός κλειστού οικοδομήματος, ενώ μετεγενέστεραι μαρτυρίαι παραδίδουν ότι εις την αρχική του μορφήν ήτο ελεύθερο μνημείον με οκταγωνικόν επίστεψην, το οποίο είχε προκύψει από την απολάξευσιν του βράχου […]
Τον Πανάγιον Τάφον φωτίζουν άσβεσται λαμπάδες και τεσσαράκοντα τρεις κανδήλαι, εκ των οποίων δεκατρείς ανήκουν εις τους Ορθοδόξους, δεκατρείς εις τους Λατίνους, δεκατρείς εις τους Αρμενίους και τέσσαρας εις τους Κόπτας…»
(Πατριαρχείο Ιεροσολύμων).
Η μαρτυρία του βιογράφου του Μεγάλου Κωνσταντίνου για τη μορφή του πρώτου ναού της Αναστάσεως που άρχισε να κτίζεται το 326, τα παλαιότερα δείγματα ζωγραφικής σε παρεκκλήσια της Ροτόντας, η πυρκαγιά του 1808, η διαίρεση του ναού ανάμεσα σε θρησκευτικά δόγματα και η αδυναμία συνεννόησης μεταξύ τους, που εμποδίζουν συχνά την πραγματοποίηση εργασιών συντήρησης, οι δεκαεπτά αιώνες συνεχούς χρήσης.
Ο Γιώργος Πάλλης, αναπληρωτής καθηγητής Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης στο ΕΚΠΑ απαντά στις ερωτήσεις της HuffPost και σημειώνει ότι «για τους μελετητές της ιστορίας του, δεν υπάρχουν “αινίγματα”. Παραμένουν μόνο πολλά αναπάντητα ερωτήματα -χαμένοι “κρίκοι” της πορείας του- σχετικά με τις οικοδομικές του φάσεις και τον παλαιότερο διάκοσμο που έχει καταστραφεί. Κάποια από αυτά θα απαντηθούν, με την πρόοδο της έρευνας και τη βοήθεια της τεχνολογίας, και κάποια όχι».
Μία σύντομη αναδρομή στην ιστορία του Ναού της Αναστάσεως, το κορυφαίο των χριστιανικών προσκυνημάτων.
– Σύμφωνα με τη χριστιανική παράδοση, η ανέγερση του Ναού της Αναστάσεως στην παλαιά πόλη της Ιερουσαλήμ τοποθετείται στον 4ο αιώνα, κατόπιν εντολής του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Ποιά είναι η παλαιότερη ιστορική μαρτυρία που έχουμε στη διάθεση μας όσον αφορά τη θεμελίωση/ανέγερση ή τα πρώτα χρόνια λειτουργίας του Ναού;
Κατά τη μελέτη της ιστορίας της αρχιτεκτονικής ενός εμβληματικού μνημείου όπως ο ναός της Αναστάσεως, λαμβάνουμε μεν υπ’ όψιν μας τις σχετικές παραδόσεις, αλλά εμπιστευόμαστε πρωτίστως τις ιστορικές πηγές και τα αρχαιολογικά δεδομένα.
Από τις πρώτες, πολυτιμότερη είναι το έργο του επισκόπου Καισαρείας Ευσέβιου, του βιογράφου του Μεγάλου Κωνσταντίνου, στο οποίο περιγράφεται αναλυτικά η μορφή του πρώτου ναού που άρχισε να κτίζεται το 326, σε σχέδια του αρχιτέκτονα Ζηνόβιου.
Αυτός ο πρώτος ναός αποτέλεσε το υπόβαθρο για τις πολλές ανοικοδομήσεις και προσθήκες που ακολούθησαν. Επρόκειτο για δύο αυτόνομα κτήρια, το κυκλικό μαρτύριο -τη «Ροτόντα»- που στέγαζε τον Πανάγιο Τάφο, και τη μεγάλη βασιλική της Αναστάσεως, τον κατεξοχήν λειτουργικό χώρο. Μεταξύ τους μεσολαβούσε μία αυλή, με κίονες στις τρεις πλευρές της. Τμήματα αυτού του αρχικού συγκροτήματος διατηρούνται μέχρι σήμερα στη Ροτόντα, ενώ άλλα έχουν εντοπιστεί ανασκαφικά.
Οι απεικονίσεις που έχουν σωθεί επάνω στις «ευλογίες», τα μικρά δοχεία για μύρο ή έλαιο που προμηθεύονταν οι προσκυνητές και χρονολογούνται στον 6ο αιώνα, αποδίδουν μία πολύ συνοπτική εικόνα του κυκλικού μαρτυρίου ή του κιβωρίου που κάλυπτε τον Τάφο. Επομένως, έχουν μικρή αξία για τη μελέτη της αρχιτεκτονικής του μνημείου· περισσότερο μας ενδιαφέρουν για τη μελέτη της ακτινοβολίας που είχε ο ναός σε όλο τον τότε χριστιανικό κόσμο και τις λατρευτικές πρακτικές της εποχής.
-Η παλαιότερη τοιχογραφία του Ναού σε ποιά θέση βρίσκεται (στη Βασιλική;), σε ποια περίοδο ανήκει και ποιά σκηνή ή μορφή απεικονίζει;
Η βασιλική δεν έχει σωθεί. Τα παλαιότερα δείγματα ζωγραφικής εντοπίζονται σε παρεκκλήσια της Ροτόντας και χρονολογούνται κατά το πλείστον στην εποχή των Σταυροφόρων. Τα μεγάλα ψηφιδωτά που δεσπόζουν σήμερα στον ναό είναι σύγχρονα έργα.
-Πότε ο Ναός της Αναστάσεως, αυτό το άτακτο σύμπλεγμα στο σύνολο του -και στην αρρυθμία του- έλαβε, ως επί το πλείστον τουλάχιστον, τη μορφή/διάρθρωση που γνωρίζουμε σήμερα; Την περίοδο των Σταυροφοριών, τον 11ο αιώνα ή αργότερα;
ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ
Το συγκρότημα του ναού της Αναστάσεως μετρά δεκαεπτά αιώνες συνεχούς χρήσης, στη διάρκεια των οποίων γνώρισε πολλές επεμβάσεις -καταστροφές, ανοικοδομήσεις, προσθήκες και επισκευές.
Κάθε μία αντιπροσωπεύει τις αντιλήψεις της εποχής της για την αρχιτεκτονική αλλά και την τέχνη. Θα λέγαμε ότι ιδιαίτερα καθοριστική, για τη μορφή στην οποία τον αντικρύζουμε σήμερα, ήταν η ριζική αναμόρφωση του ναού από τους Σταυροφόρους που είχαν καταλάβει την Ιερουσαλήμ το 1099, η οποία υλοποιήθηκε προς τα μέσα του 12ου αιώνα.
Είχε προηγηθεί, στα μέσα του 11ου αιώνα, η ανοικοδόμηση του ναού από τον βυζαντινό αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Θ΄ τον Μονομάχο, ενόσω η πόλη βρισκόταν υπό αραβική κυριαρχία. Οι Σταυροφόροι αναδιοργάνωσαν το συγκρότημα σύμφωνα με τα πρότυπα των μεγάλων προσκυνημάτων της δυτικής Ευρώπης. Σε αυτούς οφείλεται μεταξύ πολλών άλλων η διαμόρφωση της σημερινής κεντρικής πύλης του ναού, που αντικρύζουν όλοι οι προσκυνητές.
Μεγάλο ρόλο έπαιξε ωστόσο και η αποκατάσταση του ναού μετά την πυρκαγιά του 1808. Τα πατριαρχεία Κωνσταντινουπόλεως και Ιεροσολύμων πέτυχαν τότε, με συντονισμένες ενέργειες στην Υψηλή Πύλη, να δοθεί η άδεια επισκευής στο Γένος των Ρωμαίων Ορθοδόξων, όπως αναφέρουν οι επίσημες άδειες και οι σχετικές επιγραφές –δηλαδή στους Έλληνες. Το ζήτημα αυτό ήταν κρίσιμο, καθώς οι ρωμαιοκαθολικοί και οι Αρμένιοι επιδίωκαν να καταπατήσουν τα δικαιώματα του πατριαρχείου επί του συγκροτήματος. Το έργο ανατέθηκε στον βασιλικό (σουλτανικό) κάλφα Κομνηνό, ο οποίος το ολοκλήρωσε μέσα σε δύο χρόνια. Ο Κομνηνός εργαζόταν σύμφωνα με τις αρχές του οθωμανικού μπαρόκ, ενός μεικτού στυλ που συνδύαζε στοιχεία του δυτικού μπαρόκ και της οθωμανικής διακοσμητικής και είχε επικρατήσει στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της εποχής. Τα χαρακτηριστικά του είναι εμφανέστατα στο κουβούκλιο του Παναγίου Τάφου, το οποίο συντηρήθηκε πρόσφατα από την ελληνική αποστολή του Ε.Μ.Π.
-Η αποκατάσταση υπό την επίβλεψη του αρχιτέκτονα Νικολάου Κομνηνού μετά την πυρκαγιά του 1808, η οποία αφάνισε μεγάλο μέρος του συγκροτήματος ήταν η τελευταία σοβαρή δοκιμασία στην ιστορία του Ναού ή ακολούθησαν και άλλες;
Η πυρκαγιά του 1808 ήταν η τελευταία μεγάλη καταστροφή στην ιστορία του συγκροτήματος. Μετά την αποκατάστασή του το 1810, δεν σημειώθηκαν άλλες σοβαρές βλάβες, πλην κάποιων σεισμών, της φυσικής φθοράς του χρόνου και της επιβάρυνσης που προκαλούν αναπόφευκτα οι χιλιάδες προσκυνητές. Τα προβλήματα αυτά αντιμετωπίζονται με τις εργασίες συντήρησης που υλοποιούνται κατά καιρούς.
Ωστόσο, η διαίρεση του ναού ανάμεσα σε θρησκευτικά δόγματα και η αδυναμία συνεννόησης μεταξύ τους, εμποδίζουν συχνά την πραγματοποίηση τέτοιων εργασιών, με αποτέλεσμα πολλά σημεία του ναού να μη βρίσκονται στην καλύτερη δυνατή κατάσταση.
-Η παλαιά πόλη της Ιερουσαλήμ υπήρξε σε όλη τη διάρκεια της μακράς ιστορίας της μία πόλη – Μήλον της Έριδος μεταξύ θρησκειών, δογμάτων και ηγετών, ομοίως και ο Ναός της Αναστάσεως. Υπάρχει κάποιο «αίνιγμα» όσον αφορά την ιστορία του Ναού;
Ο ναός της Αναστάσεως είναι πράγματι ένα μνημείο που φέρει τα επάλληλα στρώματα και ίχνη ιστορίας του. Επάνω του εντοπίζει κανείς διαδοχικές οικοδομικές φάσεις και επεμβάσεις δεκαεπτά αιώνων.
Η πορεία του στο χρόνο είναι συναρπαστική, καθώς είχε εξαρχής –και διατηρεί μέχρι σήμερα- αμείωτη τη θεμελιώδη σημασία του για τους χριστιανούς όλου του κόσμου και όλων των δογμάτων. Από την άλλη πλευρά, είναι το σημείο όπου μπορεί κανείς να αντιληφθεί περισσότερο από οπουδήποτε αλλού τη διάσπαση του χριστιανισμού και τον αρνητικό ρόλο του θρησκευτικού φανατισμού. Η διαίρεση του εσωτερικού του σε «επικράτειες» δογμάτων και οι συγκρούσεις που σημειώνονται, ενίοτε ανάμεσα σε κληρικούς, είναι πολύ χαρακτηριστικά φαινόμενα.
Για τους μελετητές της ιστορίας του, δεν υπάρχουν «αινίγματα». Παραμένουν μόνο πολλά αναπάντητα ερωτήματα –χαμένοι «κρίκοι» της πορείας του– σχετικά με τις οικοδομικές του φάσεις και τον παλαιότερο διάκοσμο που έχει καταστραφεί. Κάποια από αυτά θα απαντηθούν, με την πρόοδο της έρευνας και τη βοήθεια της τεχνολογίας, και κάποια όχι.
Ειρήνη Ορφανίδου
