«Οι κλεφταρματολοί του Ολύμπου και των Πιερίων-
Οι Λαζαίοι – Η μάχη της Μηλιάς, 2 Απριλίου 1822»
Η συνάντηση του Γεωργάκη Ολύμπιου και των Λαζαίων στη Μηλιά
(«όπου είναι οχυρόν το χωρίον πατρίδα και καθέδρα των Λαζαίων», Νικ. Κασομούλη)
Ο κατάλογος των ηρώων που πολέμησαν κατά του μακραίωνου τουρκικού ζυγού και θυσιάστηκαν για την Ελευθερία, είναι μακρύς κι ανεξάντλητος. Άλλοι έχουν ξεχωρίσει περισσότερο, άλλοι έχουν υμνηθεί ως θεοί, και άλλοι παραμείνανε σε σκονισμένα βιβλία της ιστορίας, χωρίς ποτέ να έρθει η αποκατάσταση γι’ αυτούς. Δεν παύουν όμως να ξεχωρίζουν οι φυσιογνωμίες αυτές που με την τόλμη, την παλικαριά και τις θυσίες τους, προώθησαν, σε δύσκολους και σκοτεινούς καιρούς, σημαντικά την υπόθεση της ανεξαρτησίας της πατρίδας μας. Ελάχιστος φόρος τιμής προς την Πατρίδα μου, την Πιερία, την Μακεδονία, να τολμήσω να ανασύρω από την λήθη και να εγείρω τις μνήμες των ηρώων αυτού του εξαγνισμένου με τα κόκκαλά τους και εμποτισμένου με το αίμα τους τόπου. Διατρέχοντας στην ιστορία της Πιερικής γης, από το νοτιότερο ως το βορειότερο τμήμα της, όποια πέτρα κι αν σηκώσεις, πάντα θα βρίσκεις, θα ακούς, θα διαβάζεις για τους ανδρείους, στο ήθος και στο σώμα, Λαζαίους και τους κλεφταρματολούς του Ολύμπου.
Για τη γενιά αυτή, η ιστορία μας είναι πολύ εγκρατής, παρά το γεγονός ότι χάρισε στην Ελλάδα εκατοντάδες ηρώων. Όπως είναι γνωστό, το 1453 οι Τούρκοι υποδούλωσαν το μεγαλύτερο μέρος της Ελλάδας. Δεν κατέλαβαν όμως τον Όλυμπο, γιατί εδώ από τις πρώτες μέρες δρούσαν ένοπλα σώματα ανυπότακτων. Ήταν οι παλιοί «αρμάτορες» από τη ρωμαϊκή εποχή που συνέχισαν και στα βυζαντινά χρόνια. Έτσι, η Τουρκία αναγκάστηκε πολύ νωρίς – το 1489 – να αναγνωρίσει το πρώτο αρματολίκι του Ολύμπου. Η ιστορία της γενιάς των Λαζαίων, συνυφασμένη με την ιστορία της Ελλάδας, αρχίζει γύρω στο 1700, όπου έδρα των κλεφταρματολών Ολύμπου-Πιερίων, σύμφωνα με επίσημο τουρκικό φιρμάνι, έγινε η Μηλιά Πιερίων.
Στις παραμονές της ελληνικής Επανάστασης, μόνιμο πρόβλημα του Αλή Πασά ήταν πώς να υποτάξει τους Λαζαίους, που η δράση τους, με έδρα το χωριό Μηλιά και ορμητήριο τον περίφημο Πύργο τους, απλωνόταν σε στεριές και θάλασσες. Στο τέλος του 18ου αιώνα οι Λαζαίοι συνεργάζονται με όλους σχεδόν τους κλεφταρματολούς της Μακεδονίας, τον Νικοτσάρα, τον Πάνο Ζήδρο, τον Διαμαντή Νικολάου, το Νικόλαο Κασομούλη από τη Σιάτιστα Κοζάνης και άλλους. Τα κηρύγματα του Ρήγα Φεραίου και του εθναποστόλου Αγίου Κοσμά του Αιτωλού (σιδερένιος σταυρός που εναπόθεσε ο ίδιος διατηρείται ακόμη και σήμερα στον κορμό ενός πεύκου στην Άνω Μηλιά Πιερίας) ρίζωσαν γρήγορα μέσα τους και «αναζωπύρωσαν» την σπίθα τους για την Ελευθερία. Στενή ήταν και η συνεργασία τους με τον τότε Επίσκοπο Κίτρους Μελέτιο, ο οποίος μαρτύρησε υπέρ Πίστεως και Πατρίδος το Μάρτιο του 1822 στην πλατεία Κοπανίου, στη Θεσσαλονίκη.
Σταυρός Αγίου Κοσμά Αιτωλού, Άνω Μηλιά
Στενά συνδεδεμένη με τους Λαζαίους, ήταν η δράση του ηρωικού Νικοτσάρα στο διάστημα 1787-1807. Αρνούμενος κάθε συμβιβασμό με τον Αλή Πασά, είχε αποσυρθεί στον Όλυμπο, πάνω από το Λιτόχωρο. Αργότερα, με κέντρο τις Βόρειες Σποράδες, άρχισε αμείλικτο αγώνα στη θάλασσα με τον πειρατικό του στόλο. Αυτό είναι το λεγόμενο κίνημα του Νικοτσάρα το 1807. Στο ίδιο διάστημα, σε συνεργασία με άλλους κλέφτες, είχαν αρχίσει να διώχνουν τους Αλβανούς δερβεναγάδες από τις ορεινές θέσεις της γύρω περιοχής. Τον Ιούλιο του ίδιου χρόνου, βρήκε θάνατο στο Λιτόχωρο, πολεμώντας εναντίον των Τούρκων. Το πτώμα του μεταφέρθηκε και θάφτηκε στη Σκιάθο. «Η προσφορά του στον αγώνα μας, θα ήταν μεγάλη εάν ζούσε τώρα», φέρεται να είχε πει ο ίδιος ο Κολοκοτρώνης γι’ αυτόν, τονίζοντας πόσο μεγάλη ήταν η απώλεια αυτού του μεγάλου κλεφταρματολού.
Απόγονος και κορυφαίο μέλος της οικογένειας των Λαζαίων υπήρξε και ο γνωστότερος Γεωργάκης Ολύμπιος. Από νωρίς μπήκε στους αγώνες στην περιοχή του Ολύμπου και των Πιερίων. Ασκήθηκε στην πολεμική τέχνη κοντά στους ονομαστούς συγγενείς του και συνεργάστηκε μαζί τους. Αργότερα με εκστρατευτικό σώμα, μαζί με τον Νικοτσάρα και τον Καρατάσο (αρματολό της Βέροιας), πήρε μέρος στην επανάσταση των Σέρβων το 1804, για να βοηθήσει τον αρχηγό τους, τον Καραγιώργη Σερβίας ή Πέτροβιτς. Ύστερα συνεργάστηκε με τον Υψηλάντη κι έφθασε να γίνει βαθμοφόρος στο ρωσικό στρατό. Στην Επανάσταση της Μολδοβλαχίας συμμετείχε στους αγώνες στο Δραγατσάνι, στο Ιάσιο και το Σεπτέμβριο του 1821 έγινε ολοκαύτωμα στη Μονή του Σέκου. Το υψηλό φρόνημα του Ολύμπιου εκφράζεται και με την προκήρυξη που εξέδωσε λίγες ημέρες πριν ανατινάξει το μοναστήρι του Σέκου: «Ανδρείοι Έλληνες! Όλοι μας, ευγενείς, αδελφοί, υποκύψαμε σε μια τρομερή μοίρα. Από τους ομόδοξους γείτονές μας εκείνοι που μας υποσχέθηκαν βοήθεια, μας εγκατέλειψαν, οι άλλοι με συκοφαντίες εχαρακτήρισαν σαν έγκλημα τους αιματηρούς αγώνες μας για τη θρησκεία μας και την ύπαρξή μας. Ψηλά το κεφάλι αδέλφια. Δείξτε πως είστε αντάξιοι των προγόνων σας. Εσώσαμεν εν τούτοις τη τιμήν μας. Η Ευρώπη εγνώρισε τους γυιούς της Ελλάδας. Η βοήθεια που υποσχέθηκε η Ρωσία έρχεται πολύ αργά για μας… Ας πεθάνωμε κοιτάζοντας άφοβα τον θάνατο στα μάτια. Ζήτω η θρησκεία και η ελευθερία της Ελλάδας! Θάνατος στους βαρβάρους».
Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός διδάσκει σε αρματολούς
Η Πιερία δεν έμεινε, όπως αποδεικνύεται, αμέτοχη στον αγώνα του ’21. Οι Λαζαίοι σε συνεννόηση με τους κλεφταρματολούς Καρατάσιο και Γάτσιο της Βέροιας, συναντώνται τον Ιανουάριο του 1822 στη μονή του Δοβρά και αποφασίζουν να κινηθούν αρχικά με ορμητήρια τα ορεινά ερείσματα της Νάουσας, της Καστανιάς, του Κολινδρού και της Σιάτιστας. Η Επανάσταση στην Πιερία κηρύχθηκε στις 8 Μαρτίου 1822. Οργανωτές της ήταν ο Διαμαντής Νικολάου και ο Νικόλαος Κασομούλης, μεγάλος αγωνιστής από τη Σιάτιστα Κοζάνης, που στα απομνημονεύματά του μας δίνει πληροφορίες για τους κλέφτες και τον Αγώνα της Μακεδονίας. Ο ίδιος προηγουμένως περιόδευσε στη Νότια Ελλάδα και τα νησιά για να φέρει χρήματα και πολεμοφόδια για την έναρξη της Επανάστασης στον Όλυμπο και τα Πιέρια. Η Επανάσταση άρχισε στο μοναστήρι της Μακρυρράχης, όπου μεταφέρθηκαν τα πολεμοφόδια. Από εκεί, ο Κασομούλης σχεδίασε με τον Διαμαντή Νικολάου την κατάληψη του Κολινδρού. Η ενέργεια αυτή, ωστόσο, προδόθηκε στους Τούρκους και απέτυχε.
Την νύχτα της 8ης Μαρτίου οι δεκαπλάσεις τουρκικές δυνάμεις επιτέθηκαν ταχύτατα στις Ελληνικές, στον Κολινδρό, οι οποίες κατά προτροπή των Λαζαίων αποσύρονται στην οχυρωμένη έδρα τους στη Μηλιά. Οι τουρκικές δυνάμεις που είχε αποστείλει ο Αβδουλαβούδης για ενίσχυση του στρατοπέδου στον Κολινδρό, εκκινώντας από αυτόν, τους καταδιώκουν πυρπολώντας τα χωριά που βρίσκονται στο δρόμο τους και σφαγιάζουν τα γυναικόπαιδα. Φτάνουν στη Μηλιά, την Κυριακή του Πάσχα στις 2 Απριλίου. Έγιναν συγκρούσεις μέσα κι έξω από το χωριό. Αγωνίστηκαν μαζί με τον Κασομούλη και το Νικολάου, ο Σάλας, ο Γούλας, ο Τόλιος Λάζος και άλλοι που οχυρώθηκαν στον Πύργο των Λαζαίων. Πάνω στο μεγάλο κίνδυνο πυρπολήθηκε ο Πύργος από τους ίδιους τους κλεισμένους που έφυγαν να σωθούν. Οι Λαζαίοι που δεν οχυρώθηκαν στον Πύργο, κατέφυγαν στα γύρω δάση με τις γυναίκες τους οι οποίες έπνιξαν τα μωρά τους με τα ίδια τους τα χέρια για να μην προδώσουν με το κλάμα τους τις θέσεις τους. Η Μηλιά μαζί και η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής, πυρπολήθηκαν από τους Τούρκους στις 2 Απριλίου 1822.
Ο Πύργος των Λαζαίων, Άνω Μηλιά Πιερίας
Το ιστορικό αφήγημα της καταστροφής του Ολύμπου και της Μηλιάς, φαίνεται να περιγράφει μια ολοκληρωτική ήττα των ηρωικών Λαζαίων. Θα περίμενε κανείς ότι η δράση τους και ο αγώνας τους «έσβησε» την Κυριακή του Πάσχα της 2ας Απριλίου 1822. Ωστόσο, αυτός δεν ήταν ο επίλογος κάποιου αφανισμού. Ήταν απλά το κλείσιμο ενός κεφαλαίου στο «μεγάλο βιβλίο» του αγώνα τους προς την Ελευθερία.
Μετά την αποτυχία της Επανάστασης του 1821-1822, πολλοί κλεφταρματολοί του Ολύμπου και της υπόλοιπης Μακεδονίας, συνέχισαν τον αγώνα τους στη Νότια Ελλάδα. Ειδικά ο Γέρο-Καρατάσος, θα πολεμήσει στο πλευρό του Μακρυγιάννη μέχρι το τέλος της Επανάστασης. Ο Τόλιος Λάζος, γιος του Γιάννη Λάζου που γλίτωσε από τη σφαγή του Βελή Πασά, το 1813, τα δυο του ξαδέρφια Δήμος Λάζος και Τόλιος Λάζος, γιοι του Λιόλιου Λάζου και όλη η μεγάλη οικογένεια με όλους τους συγγενείς των Λαζαίων που γλίτωσαν από τη μεγάλη καταστροφή του Πάσχα του 1822, συνέχισαν το μεγάλο κεφάλαιο της Ιστορίας των Λαζαίων, το ίδιο λαμπρό και αξιοθαύμαστο. Ο Τόλιος Λάζος, αγωνίζεται με το δικό του μακεδονικό σώμα σε όλες τις μάχες στην Πελοπόννησο και διακρίθηκε στην καταστροφή του Δράμαλη στα Δερβενάκια. Το 1828 γίνεται χιλίαρχος από το Δημήτρη Υψηλάντη και πολεμάει στο πλευρό του στην Πέτρα της Βοιωτίας, τελευταία μάχη της Επανάστασης. Παράλληλα, οι Λαζαίοι και οι απόγονοί τους, αφού έγινε το επίσημο ελληνικό κράτος, συνέχισαν τον αγώνα, ζητώντας σε επίσημες εθνικές Συνελεύσεις να συμπεριληφθεί η Μακεδονία στο ελεύθερο κράτος. Συχνά παλιοί κλεφταρματολοί περνούσαν τον Όλυμπο προς την Πιερία κι αγωνίζονταν για την ελευθερία της. Έτσι και το 1835, έχουμε μια μάχη στη Λεπτοκαρυά, όπου έπεσαν νεκροί όλοι οι αγωνιστές, και το 1854 την απελευθέρωση της Βροντούς. Μ’ αυτόν τον τρόπο ξεκίνησε ένας πρώιμος Μακεδονικός Αγώνας.
Η σημαντικότερη Επανάσταση στην Πιερία έγινε το 1878 που την προετοίμασαν Εθνικές Εταιρείες από την Νότια Ελλάδα. Τις ημέρες εκείνες υπογραφόταν η Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου (Φεβρουάριος του 1878) και με τη βοήθεια της Ρωσίας αναγνωριζόταν η Μεγάλη Βουλγαρία κι έτσι έκλεισε το θέμα της Μακεδονίας. Οι κάτοικοι όμως εδώ αντέδρασαν. Στις 16 Φεβρουαρίου αποβιβάστηκαν 500 άντρες-εθελοντές στην παραλία Λιτοχώρου. Το Λιτόχωρο ξεσηκώθηκε και σχηματίστηκε εκεί προσωρινή κυβέρνησης της Μακεδονίας με πρόεδρο τον Ευάγγελο Καραβάγκο. Η κυβέρνηση αυτή έστειλε αμέσως έγγραφο στα ευρωπαϊκά προξενεία της Θεσσαλονίκης διακηρύσσοντας την απόφαση των Μακεδόνων να αγωνιστούν για την ένωση με την Ελλάδα. Επίσημα η Επανάσταση στην Πιερία άρχισε με την ύψωση της ελληνικής Σημαίας στον Κολινδρό, στις 21 Φεβρουαρίου 1878, από τον επίσκοπο Κίτρους Νικόλαο Λούση. Τότε κινητοποιήθηκαν πολλά χωριά της Πιερίας, όμως, η Επανάσταση απέτυχε. Ο Νικόλαος πυρπόλησε την επισκοπή με όλα τα υπάρχοντα και κήρυξε ανταρτοπόλεμο. Οι Επαναστάτες υποχώρησαν στα δύσβατα δασωμένα βουνά. Οι αρχηγοί κινήθηκαν προς της Θεσσαλία και η μανία των Τούρκων ξέσπασε στα ανυπεράσπιστα χωριά. Έγιναν πυρπολήσεις, ομαδικές εκτελέσεις και κυνηγητό αμάχων. Εκτυλίχθηκαν σκηνές παρόμοιες με τον Ζάλογγο.
Όπως είδαμε η εξέγερση του Ολύμπου-Πιερίας το 1878 απέτυχε, αλλά χάρη σ’ αυτήν καταγράφτηκε έγκαιρα η ελληνική αντίδραση στους κινδύνους που περιέκλειαν για την Μακεδονία οι όροι της Συνθήκης του Αγίου Στεφάνου. Στη συνέχεια θα χρειαστεί να γίνει ο ένοπλος Μακεδονικός Αγώνας του 1904-1908 και ο Πρώτος Βαλκανικός Πόλεμος του 1912, για να αποκτήσει η Πιερία την ελευθερία της από τους Τούρκους. Μετά τη μάχη στο Σαραντάπορο, η 7η Μεραρχία του Ελληνικού Στρατού κινήθηκε προς την Πιερία. Στις 16 Οκτωβρίου 1912, μετά τη μάχη του Σβορώνου, μπήκε στην πόλη της Κατερίνης και την απελευθέρωσε τερματίζοντας μια για πάντα την μακρόχρονη Τουρκοκρατία.
Η γενιά των Λαζαίων, και όλων των αγωνιστών του Ολύμπου και των Πιερίων, είναι μια ακόμα απόδειξη ότι η ψυχή του Ελληνισμού διατηρήθηκε ρωμαλέα και άλκιμη, παρά τον μακραίωνο τουρκικό ζυγό. Η πίστη στην Ορθόδοξη χριστιανική θρησκεία, η αγάπη για την Πατρίδα και η δίψα για την Ελευθερία αποδείχθηκαν πολύ ισχυρά εφόδια στη φαρέτρα του υποδουλωμένου, πλην περήφανου Ελληνικού λαού της Πιερίας, προκειμένου να επαναστατήσει και να πετύχει την ανεξαρτησία του απέναντι σε έναν πολυάριθμο εχθρό. Ο Όλυμπος, η υψηλότερη κορυφή της Ελλάδας, εκεί που η ελληνική Μυθολογία εγκατέστησε τους Θεούς και τοποθέτησε τις ανώτερες αξίες της κοινωνίας, τις επιστήμες, τις τέχνες και κάθε άλλο αγαθό που οι Έλληνες διέδωσαν ανά τον κόσμο, και τα Πιέρια Όρη, όπου η ελληνική Μυθολογία εγκατέστησε τις 9 Μούσες, τις ελληνικές θεότητες της μουσικής, των μουσικών οργάνων, του χορού, των γλεντιών και της ποίησης, είχαν για υπερασπιστές τούς ανδρείους Λαζαίους και άλλους αγωνιστές, τους οποίους η μητέρα των Μουσών, η Μνημοσύνη, είναι χρέος της να μην τους λησμονήσει και να τους φέρει από την αφάνεια στο φως. Ελάχιστο χρέος μας, που κληρονομήσαμε την παρακαταθήκη αυτών των σπουδαίων ηρώων, να τη διαφυλάξουμε, να την αναδείξουμε και να τη μεταλαμπαδεύσουμε αργότερα στις νεότερες γενιές, ώστε ποτέ να μη σβήσει από τη μνήμη μας η θυσία αυτών για την δική μας ελευθερία.
Πολιτιστικός Σύλλογος Κάτω Μηλιάς Πιερίας «Οι Λαζαίοι»
Γράφει ο Ιωάννης Αθ. Ζάχος
Δικηγόρος, Πρόεδρος ΟΝΝΕΔ ΔΗΜ.Τ.Ο. Κατερίνης
