«Η κρίση δεν ήταν μια αποτυχία του συστήματος της ελεύθερης αγοράς», δήλωσε ο Τζορτζ Μπους τον Νοέμβριο του 2008. «Και η απάντηση δεν είναι να προσπαθήσουμε να επανεφεύρουμε αυτό το σύστημα. Είναι να διορθώσουμε τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε, να κάνουμε τις μεταρρυθμίσεις που χρειαζόμαστε και να προχωρήσουμε μπροστά με τις αρχές της ελεύθερης αγοράς που έχουν προσφέρει ευημερία και ελπίδα στους ανθρώπους σε όλο τον κόσμο», πρόσθεσε ο ίδιος.
Σύμφωνα με σχετικό δημοσίευμα του Bloomberg, έχει αποδειχθεί ότι έκανε λάθος σε αυτό το θέμα. Πολύ λίγοι πολιτικοί στον δυτικό κόσμο θα εξέφραζαν τώρα τέτοιες σκέψεις, πόσο μάλλον τους ισχυρισμούς του Μπους ότι ο καπιταλισμός ήταν «μακράν ο πιο αποτελεσματικός και δίκαιος τρόπος διάρθρωσης μιας οικονομίας», μια «μηχανή κοινωνικής κινητικότητας» και «η λεωφόρος προς το αμερικανικό όνειρο». Οι φετινές αμερικανικές εκλογές έφεραν την απόλυτη απόρριψη αυτών των ιδεών. Το ίδιο το κόμμα του Μπους, ειδικότερα, απορρίπτει τώρα τις περισσότερες από αυτές εντελώς.
Ενώ οι παλιές τάξεις πέφτουν γρήγορα και ξαφνικά, οι νέες που τις αντικαθιστούν χρειάζονται περισσότερο χρόνο για να διαμορφωθούν. Καθώς διαμορφώνεται ένα νέο μοντέλο για την οικονομία, οι δυνάμεις των αγορών και της μακροοικονομίας είναι οι κινητήριοι μοχλοί, ενώ η πολιτική και οι εκλογές – παρά τα φαινόμενα – τείνουν απλώς να επικυρώνουν αποφάσεις και αλλαγές που έχουν ήδη ληφθεί.
Όταν το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα κατέρρευσε ξαφνικά το 2008, έμοιαζε προφανές ότι είχε σαρώσει έναν ολόκληρο τρόπο οργάνωσης του κόσμου. Αν ο καπιταλισμός επρόκειτο να επιβιώσει, θα έπρεπε να ανατραπεί. Και έτσι αποδεικνύεται. Και όμως, 16 χρόνια και πέντε προεδρικές εκλογές μετά την κατάρρευση της Lehman Brothers, η εναλλακτική λύση εξακολουθεί να διαμορφώνεται.
Παγκόσμια οικονομία: Οι προειδοποιήσεις του ΔΝΤ το κυριότερο γεγονός της εβδομάδας που πέρασε
Οι δύο βασικές στιγμές οικονομικής κρίσης στον 20ό αιώνα ήταν το Μεγάλο Κραχ του 1929 και η κατάργηση του κανόνα χρυσού από τον Ρίτσαρντ Νίξον το 1971. Χρειάστηκαν χρόνια αναταραχής για να αναδυθεί από αυτές τις κρίσεις πρώτα η κεϋνσιανή εκδοχή του καπιταλισμού του New Deal και στη συνέχεια οι παγκοσμιοποιημένες ελεύθερες αγορές του Ρόναλντ Ρίγκαν και της Μάργκαρετ Θάτσερ, εμπνευσμένες από τον Μίλτον Φρίντμαν. Ωστόσο, από τη σκοπιά της ιστορίας, τα δομικά στοιχεία για μια νέα τάξη πραγμάτων έμπαιναν σταθερά στη θέση τους καθ’ όλη τη διάρκεια του χάους της δεκαετίας του 1930 και της δεκαετίας του 1970. Η ιστορία θα αντιληφθεί πιθανότατα την ίδια διαδικασία να λειτουργεί στην ακόμη μεγαλύτερη αντίδραση στην παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008.
Το Μεγάλο Κραχ και ο Κεϋνσιανισμός
Η εκδοχή του καπιταλισμού που τροφοδότησε τη χρυσή εποχή και τη δεκαετία του ’20 χάθηκε ξαφνικά τον Οκτώβριο του 1929. Αντικαταστάθηκε από ένα μοντέλο που θα ονομαζόταν κεϋνσιανισμός – ακόμη και αν στον John Maynard Keynes, ο οποίος πέθανε το 1946, μπορεί να μην άρεσαν οι πολιτικές που θεσπίστηκαν στο όνομά του. Η διαδικασία αυτή χρειάστηκε χρόνο.
Αρχικά, η διοίκηση του Χέρμπερτ Χούβερ εμπιστεύτηκε την καπιταλιστική δημιουργική καταστροφή. Άφησε τις τράπεζες να χρεοκοπήσουν, ελπίζοντας ότι το σύστημα θα καθαρίσει, ενώ η Αμερική πήρε μια καταστροφική στροφή προς τον προστατευτισμό με τους δασμούς Smoot-Hawley. Ο Φραγκλίνος Ρούσβελτ έφτασε το 1933 αποφασισμένος να ισοσκελίσει τον προϋπολογισμό.
Το New Deal ήταν η απάντηση του Ρούσβελτ στις απελπιστικές συνθήκες- δεν είχε λάβει καμία εντολή από τους ψηφοφόρους. Σύντομα κατάλαβε ότι τα ελλείμματα ήταν αναπόφευκτα. «Το να ισοσκελίσουμε τον προϋπολογισμό μας το 1933 ή το 1934 ή το 1935 θα ήταν έγκλημα κατά του αμερικανικού λαού», είπε καθώς αντιμετώπιζε την επανεκλογή του. «Όταν οι Αμερικανοί υπέφεραν, αρνηθήκαμε να περάσουμε από την άλλη πλευρά. Η ανθρωπιά ήρθε πρώτη». Εξήγησε τις βασικές μεταρρυθμίσεις του New Deal:
Ο φαύλος κύκλος της μείωσης του εθνικού μας εισοδήματος έπρεπε απλώς να σπάσει. Οι τραπεζίτες και οι βιομήχανοι του Έθνους φώναζαν δυνατά ότι οι ιδιωτικές επιχειρήσεις ήταν ανίσχυρες να τον σπάσουν. Στράφηκαν, όπως είχαν δικαίωμα να στραφούν, στην κυβέρνηση. Αποδεχθήκαμε την τελική ευθύνη της Κυβέρνησης, αφού όλα τα άλλα είχαν αποτύχει, να ξοδεύει χρήματα όταν κανείς άλλος δεν είχε χρήματα να ξοδέψει.
Το χρηματοπιστωτικό σύστημα μπήκε σε τάξη και ρυθμίστηκε αυστηρά, με πιο γνωστό τον νόμο Glass-Steagall που απαγόρευε στις εμπορικές τράπεζες να ασχολούνται με την επενδυτική τραπεζική. Οι μαζικές δαπάνες για την ήττα του Χίτλερ οδήγησαν σε ένα μοντέλο σταθερών συναλλαγματικών ισοτιμιών στο πλαίσιο της συμφωνίας του Μπρέτον Γουντς κατά τη διάρκεια του πολέμου, η οποία βασιζόταν σε ένα δολάριο συνδεδεμένο με το χρυσό, και γέννησε το Σχέδιο Μάρσαλ, το GI Bill, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και την Παγκόσμια Τράπεζα. Οι κυβερνήσεις ευλόγησαν τον κορπορατισμό: Τα συνδικάτα ήταν ισχυρά, οι εταιρείες ήταν γενναιόδωρες προς τους υπαλλήλους τους και οι δαπάνες για την καταπολέμηση του Ψυχρού Πολέμου διατήρησαν το όλο σύστημα σε λειτουργία.
Το επιρρεπές σε κραχ τραπεζικό σύστημα των ΗΠΑ επιβίωσε για αρκετές δεκαετίες σε μια ήρεμη περίοδο χωρίς καμία μεγάλη κρίση.
Μέχρι το 1944, ο Ρούσβελτ είχε κλείσει τον κύκλο του: «Η αληθινή ατομική ελευθερία δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς οικονομική ασφάλεια και ανεξαρτησία. Οι αναξιοπαθούντες άνθρωποι δεν είναι ελεύθεροι άνθρωποι», είπε. Η πείνα και η ανεργία είναι το υλικό από το οποίο φτιάχνονται οι δικτατορίες. Για δεκαετίες μετά τον πόλεμο, ο δυτικός κόσμος προχώρησε σε αυτή τη βάση: οι δυνάμεις της αγοράς ήταν χρήσιμες, αλλά μπορούσαν να περιοριστούν και ήταν δευτερεύουσας σημασίας.
Αντίο Bretton Woods…καλωσήρθες Milton Friedman
Αυτή η συμφωνία έληξε το 1971, όταν ο Ρίτσαρντ Νίξον εγκατέλειψε ξαφνικά τον κανόνα χρυσού του Bretton Woods, ο οποίος είχε λυγίσει κάτω από τις δαπάνες που απαιτούνταν για τη χρηματοδότηση των γενναιόδωρων κοινωνικών προγραμμάτων και του πολέμου στο Βιετνάμ. Αυτό επέτρεψε στον Νίξον να ξοδέψει χρήματα για την επιτυχή προσπάθεια επανεκλογής του. Επίσης, ανέβασε την τιμή του χρυσού, γεγονός που οδήγησε στο αραβικό πετρελαϊκό εμπάργκο του 1973, καθώς οι παραγωγοί πίεσαν την τιμή του πετρελαίου, σε δολάρια, για να αποκαταστήσουν την αξία σε χρυσό που είχε το 1971. Ο χρυσός είχε δώσει τη θέση του σε ένα πρότυπο πετρελαίου.
Ακολούθησε η μίζερη στασιμοπληθωριστική δεκαετία του 1970, αλλά τα κομμάτια μιας νέας τάξης πραγμάτων μπήκαν σταθερά στη θέση τους. Το 1976, η κυβέρνηση των Εργατικών της Βρετανίας με την υψηλή φορολογία («ένα για σένα, δεκαεννέα για μένα», όπως παραπονιόντουσαν οι Beatles) ζήτησε δάνειο από το ΔΝΤ. Οι όροι περιλάμβαναν λιτότητα. Τρία χρόνια πριν ηττηθεί από τη Μάργκαρετ Θάτσερ, ο πρωθυπουργός των Εργατικών Τζέιμς Κάλαχαν παραδέχτηκε ότι το κεϋνσιανό παιχνίδι είχε τελειώσει:
Συνηθίζαμε να πιστεύουμε ότι μπορούσαμε να ξοδέψουμε για να βγούμε από την ύφεση και να αυξήσουμε την απασχόληση μειώνοντας τους φόρους και αυξάνοντας τις κρατικές δαπάνες. Σας λέω με κάθε ειλικρίνεια ότι αυτή η επιλογή δεν υπάρχει πλέον και ότι, εφόσον υπήρξε κάποτε, λειτούργησε μόνο σε κάθε περίπτωση μετά τον πόλεμο, εισάγοντας μια μεγαλύτερη δόση πληθωρισμού σε κάθε περίπτωση, ακολουθούμενη από ένα υψηλότερο επίπεδο ανεργίας ως επόμενο βήμα.
Ο θάνατος του κεϋνσιανισμού αναγγέλθηκε από έναν ορκισμένο σοσιαλιστή, όχι από έναν προφήτη των ελεύθερων αγορών που τον διαδέχθηκε.
Στις ΗΠΑ, ο Τζίμι Κάρτερ διόρισε τον Πολ Βόλκερ νέο πρόεδρο της Ομοσπονδιακής Τράπεζας των ΗΠΑ. Ο Βόλκερ ξεκίνησε αυξήσεις επιτοκίων που οδήγησαν τον κόσμο σε άλλη μια ύφεση και έδωσαν επιτέλους στη Fed επαρκή αξιοπιστία ώστε να λειτουργήσει ως εναλλακτική λύση στον κανόνα χρυσού. Αυτό θα δημιουργούσε τη σταθερότητα που είχε στερηθεί ο κόσμος κατά τη διάρκεια της δεκαετίας που η χρηματοδότηση ήταν ουσιαστικά συνδεδεμένη με την ασταθή τιμή του πετρελαίου.
Έτσι, οι βασικές αποφάσεις είχαν ήδη ληφθεί προτού τις επικυρώσουν οι εκλογές-ορόσημο της Μάργκαρετ Θάτσερ το 1979 και του Ρόναλντ Ρίγκαν το 1980. Το πλήρες μοντέλο Θάτσερ-Ρίγκαν περιελάμβανε τη χρηματοοικονομική απορρύθμιση, καθώς και την παγκοσμιοποίηση, η οποία υποβοηθήθηκε από την πτώση του κομμουνιστικού μπλοκ και τη μεταστροφή του Ντενγκ Σιαοπίνγκ σε μια κινεζική εκδοχή του καπιταλισμού. Υπήρχαν βέβαια προβλήματα κάτω από την επιφάνεια, αλλά το μοντέλο ήταν ουσιαστικά αδιαμφισβήτητο μέχρι το 2008.
Η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση και… ο Τραμπ
Η κατάρρευση του κόσμου των Θάτσερ-Ρέιγκαν το 2008 ήταν απόλυτη, αλλά η απάντηση άργησε να διαμορφωθεί. Ο Rahm Emanuel, ο πρώτος προσωπάρχης του Μπαράκ Ομπάμα, είπε ότι «ποτέ δεν θέλεις μια σοβαρή κρίση να πάει χαμένη». Αλλά αυτό ακριβώς επέτρεψε να συμβεί η ομάδα Ομπάμα.
Η νέα κυβέρνηση επέλεξε να μην εθνικοποιήσει τις τράπεζες και προτίμησε μια δειλή και δεσμευμένη από κανόνες επαναρρύθμιση με τον εκτεταμένο νόμο Dodd-Frank. Επέλεξε επίσης να μην ασκήσει δίωξη κατά των τραπεζιτών που θα μπορούσαν να θεωρηθούν υπεύθυνοι (μεγάλη διαφορά από τη δεκαετία του 1930). Οι αποφάσεις αυτές συνέβαλαν στην αυξανόμενη δυσπιστία του κοινού, καλλιεργώντας την εντύπωση ότι ήταν οι τραπεζίτες και όχι οι πελάτες τους που είχαν διασωθεί, ανοίγοντας το δρόμο για τον Ντόναλντ Τραμπ.
Υπό την πίεση της εξέγερσης του Tea Party, οι σκέψεις για μεγάλες δημοσιονομικές δαπάνες τύπου New Deal εγκαταλείφθηκαν, αλλά με το τύπωμα χρήματος, η Ομοσπονδιακή Τράπεζα των ΗΠΑ μετέτρεψε αυτό που θα μπορούσε να ήταν μια τρομακτική πυρκαγιά σε ένα βραδυφλεγές ναυάγιο. Μια δεύτερη Μεγάλη Ύφεση αποφεύχθηκε, αλλά η ανάπτυξη παρέμεινε οδυνηρά αργή και τα χαμηλά επιτόκια επιβράβευσαν όσους είχαν ήδη περιουσιακά στοιχεία, εντείνοντας την ανισότητα.
Η ομάδα Ομπάμα διεύρυνε το δίχτυ κοινωνικής ασφάλειας με την τεράστια μεταρρύθμιση της ασφάλισης υγείας και νίκησε εύκολα τον Μιτ Ρόμνεϊ το 2012, παρουσιάζοντάς τον ως εκπρόσωπο του καπιταλισμού των Θάτσερ-Ρίγκαν. Η εκλογή του Τραμπ το 2016 άφησε το Obamacare στη θέση του (κυρίως επειδή οι Ρεπουμπλικάνοι θεώρησαν πολιτικά αδύνατο να το αλλάξουν προς κάτι καλύτερο) και επέτρεψε με χαρά να διογκωθεί το έλλειμμα μέσω μιας μη χρηματοδοτούμενης μείωσης φόρων (οι ενδοιασμοί του Tea Party θα μπορούσαν να ξεχαστούν τώρα) και έκανε μια μεγάλη στροφή προς τον προστατευτισμό. Κατά τη διάρκεια του Covid-19, ο Τραμπ ξόδεψε χρήματα σε μια κλίμακα που δεν είχε παρατηρηθεί εδώ και γενιές, όπως έκαναν και πολλές άλλες κυβερνήσεις σε όλο τον κόσμο.
Στη συνέχεια, ο Τζο Μπάιντεν ενέτεινε τους δασμούς του Τραμπ, μειώνοντας τις κινεζικές εισαγωγές, καθώς ξεκίνησε την πιο τολμηρή βιομηχανική πολιτική μετά το New Deal, επενδύοντας σε υποδομές και πράσινες τεχνολογίες για τη δημιουργία θέσεων εργασίας. Αυτός ο ακρογωνιαίος λίθος των Bidenomics ήταν δυνητικά μεταρρυθμιστικός και δεν αναφέρθηκε σχεδόν ποτέ στην εκστρατεία του 2024.
Οι ΗΠΑ δεν είναι οι μόνες που κάνουν πίσω από την παγκοσμιοποίηση και επιτρέπουν μεγαλύτερο ρόλο στο κράτος. Ο Σι Τζινπίνγκ επιβεβαίωσε εκ νέου τη δύναμη του κινεζικού κράτους έναντι του ιδιωτικού τομέα, ενώ τα ευρωπαϊκά κράτη δοκιμάζουν τη λιτότητα και καλλιεργούν μια λαϊκιστική αντίδραση. Πολύ πιο λαϊκιστικές και παρεμβατικές κυβερνήσεις διαφορετικών πολιτικών αποχρώσεων κέρδισαν την εξουσία στην Ινδία, την Τουρκία και τη Βραζιλία. Και τώρα ο Τραμπ επιστρέφει με μια εντολή για συνεχή και εντεινόμενο οικονομικό εθνικισμό.
Aν εξαιρέσουμε τον δισταγμό των χρόνων του Ομπάμα, την ψευτοπαρέα του Tea Party και το γεγονός ότι οι κεντρικές τράπεζες επιβράδυναν τα πάντα για χρόνια με το τύπωμα χρήματος, θα έχουμε μια σταθερή και αδυσώπητη μετατόπιση μακριά από τον καπιταλισμό του Φρίντμαν, ακόμα και από τον Κέινς, προς ένα νέο μοντέλο με μεγαλύτερο κράτος πρόνοιας, εμπορικά μπλοκ που προστατεύονται από δασμούς και μια κυβέρνηση που δικαιούται να επιβάλλει τις προτεραιότητές της στις επιχειρήσεις. Ο προστατευτισμός επέστρεψε, αλλά ο χρηματοπιστωτικός τομέας δεν θα είναι δέσμιος. Η επιστροφή του Τραμπ επικυρώνει σε μεγάλο βαθμό μια νέα τάξη πραγμάτων που είναι ήδη σε ισχύ.
Μερκαντιλισμός του 21ου αιώνα
Ο Κέυνς σχολίασε κάποτε ότι «οι πρακτικοί άνθρωποι που πιστεύουν ότι είναι εντελώς απαλλαγμένοι από τις διανοητικές επιρροές είναι συνήθως οι σκλάβοι κάποιου αποθανόντος οικονομολόγου». Αν υπάρχει κάποιος αποθανών οικονομολόγος που θα έπρεπε να πάρει τα εύσημα για το μοντέλο που αναδύεται τώρα, η καλύτερη επιλογή θα μπορούσε να είναι ο Jean-Baptiste Colbert, ο οποίος διηύθυνε το θησαυροφυλάκιο του Λουδοβίκου ΙΔ’ τον 17ο αιώνα και του οποίου το όνομα είναι σήμερα συνώνυμο με το δόγμα του μερκαντιλισμού – μια φιλοσοφία οικονομικού εθνικισμού, με παρέμβαση του κράτους, αν είναι απαραίτητο, για την προώθηση των συμφερόντων του εις βάρος των άλλων.
Μπορούμε να δούμε τον μερκαντιλισμό αρκετά καθαρά σε «μακροοικονομικό» επίπεδο, μέσω της αύξησης των δασμών και των κινήσεων της Κίνας να δημιουργήσει ένα μπλοκ χωρών που βασίζονται στις επενδύσεις της. Στις ΗΠΑ, η νίκη της εν λόγω έννοιας σε μικρο-επίπεδο είναι ακόμη πιο αποκαλυπτική. Μετά το 2008, οι εταιρείες επιχείρησαν να μεταρρυθμίσουν και να βελτιώσουν τον καπιταλισμό, σύμφωνα με τις κατευθύνσεις που είχε προτείνει ο Τζορτζ Μπους, για να «υποστηρίξουν μια βιώσιμη και ευημερούσα οικονομία». Η επένδυση ESG (Environmental, Social and Governance), κατά την οποία οι μεγάλοι διαχειριστές κεφαλαίων τροποποίησαν τα κριτήριά τους ώστε να στέλνουν μέρος των κεφαλαίων τους στις εταιρείες που το αξίζουν περισσότερο, εξελίχθηκε σε μια τεράστια προσπάθεια μάρκετινγκ της Wall Street.
Ο πιο διάσημος, ο Klaus Schwab του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ πρότεινε μια «Μεγάλη Επανεκκίνηση» του καπιταλισμού στον απόηχο της πανδημίας. Η ιδέα ήταν ότι οι ιδιοκτήτες των εταιρειών θα έπρεπε να ενεργούν προς το συμφέρον όλων των ενδιαφερομένων μερών (συμπεριλαμβανομένων, για παράδειγμα, των εργαζομένων ή εκείνων που μπορεί να υποφέρουν από τη ρύπανση) και όχι μόνο να προσπαθούν να μεγιστοποιήσουν την αξία για τους μετόχους, κάτι που, όπως θεωρήθηκε, είχε οδηγήσει σε βραχυπρόθεσμο χαρακτήρα και έμφαση στη χρηματοοικονομική μηχανική. Αυτό δεν πήγε καλά. Οι άνθρωποι δεν εμπιστεύονται τους θεσμούς που έφεραν τον κόσμο σε αυτό το χάος για να μας βγάλουν από αυτό και η Μεγάλη Επανεκκίνηση του Schwab έγινε αντικείμενο μιας δημοφιλούς θεωρίας συνωμοσίας.
