Στο χώρο της ψυχολογίας «κυκλοφορούν» αρκετοί μύθοι ή έστω μισές αλήθειες που, συχνά, μπερδεύουν τους ανθρώπους που θέλουν να χρησιμοποιήσουν την επιστήμη για να βελτιώσουν τη ζωή τους. Η σωματοποίηση των ψυχικών ζητημάτων που αντιμετωπίζει ένα πρόσωπο αποτελεί μία «παλιά» ιδέα με βάση την οποία ένας ειδικός μπορεί να ερμηνεύσει μία μεγάλη γκάμα συμπτωμάτων που εμφανίζει ένα άτομο (από πονοκέφαλο, στομαχόπονο, δερματοπάθειες, μέχρι και γενικευμένες παθήσεις όπως ο διαβήτης). Όμως, τις περισσότερες φορές, μία τέτοια «διάγνωση», ειδικά αν δεν υποστηρίζεται από συγκεκριμένες οδηγίες, δημιουργεί σύγχυση σε ένα πρόσωπο που αντιμετωπίζει ψυχοσωματικά συμπτώματα και μπορεί να περιπλέξει την πορεία που θα ακολουθήσει, προκειμένου να νιώσει ανακούφιση και να απαλλαγεί από αυτά.
Πίσω από τον όρο ψυχοσωματική διαταραχή (psychosomatic disorder), βρίσκεται η υπόθεση ότι «μία φυσική διαταραχή ή ασθένεια προκαλείται, επηρεάζεται ή χειροτερεύει εξαιτίας ψυχολογικών παραγόντων». Ο Freud με τον Breur, το 1895, είχαν προτείνει ότι η υστερία αποτελεί μία εξωτερικευμένη έκφραση της συσσωρευμένης συναισθηματικής έντασης που έχει ένα άτομο και όχι μία νευρολογική δυσλειτουργία. Αυτή ήταν μία υπόθεση που τροφοδότησε πολλές σημαντικές ψυχολογικές έρευνες τις επόμενες δεκαετίες. Παρά το γεγονός ότι είναι εύκολο να διαπιστώσει κάποιος ότι η ψυχική κατάσταση ενός ατόμου επηρεάζει τις φυσικές αντιδράσεις του (στο άκουσμα «βγάλτε μια κόλα χαρτί», πολλοί μαθητές θα νιώσουν την καρδιά τους να κτυπά πιο γρήγορα και ακόμη ίσως ιδρώσουν), δεν είναι πάντοτε εύκολο να γνωρίζουμε τους μηχανισμούς μέσω των οποίων το μυαλό επηρεάζει κι ελέγχει το σώμα μας. Συχνά συζητείται η πολύ γενική άποψη ότι «η ψυχική μας κατάσταση έχει μία επίδραση στο ανοσοποιητικό μας σύστημα» κι έτσι όταν έχουμε καλή ψυχική υγεία, αναμένεται να είμαστε περισσότερο ανθεκτικοί σε φυσικές ασθένειες, όπως μία ίωση. Αντίστοιχα, η σωματική μας κατάσταση επηρεάζει την ψυχική με πολλούς άμεσους, αλλά και έμμεσους τρόπους. Ένα απλό συνάχι μπορεί να μας αναγκάσει να μείνουμε στο σπίτι και να είμαστε κακοδιάθετοι, ενώ ένα κόκκινο σπυράκι στη μύτη μας μπορεί να μας οδηγήσει να σκεφτόμαστε ότι δεν είμαστε… ελκυστικοί. Ένα βασικό σύμπτωμα της κατάθλιψης είναι τα καταθλιπτικά άτομα να νιώθουν ότι δεν είναι αρεστά στους άλλους.
Τι γίνεται όμως στην πράξη, όταν ένα πρόσωπο παρουσιάζει φυσικά συμπτώματα για τα οποία δεν μπορεί να δοθεί μία συγκεκριμένη ιατρική εξήγηση; Η γνωστή αρχή «άκου το σώμα σου», μπορεί να αποτελέσει τη βάση για μία διερεύνηση με «ανοικτό» νου της στενής σχέσης που υπάρχει μεταξύ της φυσιολογίας του ανθρωπίνου σώματος, της ψυχικής ισορροπίας και της κοινωνικής αλληλεπίδρασης του ατόμου (η λεγόμενη βιο-ψυχο-κοινωνική προσέγγιση). Στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης χρειάζεται να δούμε την αλληλεπίδραση μεταξύ βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικών παραγόντων οι οποίοι επηρεάζουν την ανθρώπινη υγεία. Αυτό είναι αναγκαίο καθώς ο τρόπος με τον οποίο βιώνουν οι άνθρωποι τις καθημερινές εμπειρίες τους επηρεάζεται από την αλληλεπίδρασή τους στο εσωτερικό ευρύτερων συστημάτων, όπως η οικογένεια, ο εργασιακός και κοινωνικός τους περίγυρος και, ακόμη, το φυσικό και τεχνητό περιβάλλον δραστηριοποίησής τους. Η συγκεκριμένη προσέγγιση, μάς επιτρέπει να δούμε τον άνθρωπο στην ολότητά του και επίσης όχι μόνο στο παρόν, αλλά διαχρονικά. Πίσω από τις σκέψεις μας υπάρχουν οι βιοχημικές αντιδράσεις που τις δημιουργούν, ενώ το πώς ερμηνεύουμε τις σκέψεις μας και αυτό που μας συμβαίνει εξαρτάται τόσο από εμάς (προσωπικές αξίες και βιώματα), όσο και από τους άλλους (κοινωνικές νόρμες και αντιλήψεις), ενώ μπορεί να αλλάζει ανάλογα με την εποχή ή τον τόπο. Ερχόμενοι λοιπόν αντιμέτωποι με τη λεγόμενη σωματοποίηση των ψυχικών αντιδράσεων, είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε τα συμπτώματα που περιγράφει ένα άτομο ως κάτι το πραγματικό και όχι φαντασιακό, παρά το γεγονός ότι ο τρόπος με τον οποίο αισθανόμαστε και περιγράφουμε τη σωματική και ψυχική μας κατάσταση είναι υποκειμενικός. Ένας ψυχιατρικός ασθενής, περιέγραφε το εσωτερικό «κενό» που ένιωθε σαν κάτι το τόσο πραγματικό, όσο η βροχή που έπεφτε έξω από το παράθυρο εκείνη την ώρα. Για να μπορέσει ένας ειδικός να βοηθήσει ένα άτομο με ψυχοσωματικά συμπτώματα χρειάζεται να μπει μέσα στον κόσμο του και να κατανοήσει την ιδιαίτερη σωματο-συναισθηματική του εμπειρία (Kradin, 2011). Δυστυχώς, στην Ελλάδα δεν είναι αρκετά αναπτυγμένη η αντίληψη για διεπιστημονικές συνεργασίες μεταξύ ειδικών που θα διερευνήσουν από κοινού τη συμπτωματολογία ενός προσώπου που δεν εντάσσεται στις συνήθεις κατηγορίες που περιλαμβάνουν τα ιατρικά και ψυχιατρικά εγχειρίδια. Μία ολοκληρωμένη όμως προσέγγιση θα ήταν τα άτομα να εξετάζονται και να παρακολουθούνται από μία ομάδα ειδικών, όχι απαραίτητα μόνο ιατρών, αλλά και άλλων επιστημόνων και ειδικών, ακόμη και καλλιτεχνών (c.f. εργοθεραπεία, εικαστική ψυχοθεραπεία, μουσικοθεραπεία, θεραπευτική ιππασία, κ.ά.).
Συνοπτικά, υπάρχουν περιπτώσεις ανθρώπων που παρουσιάζουν αιφνίδιους πόνους, τυφλώνονται για κάποιο χρονικό διάστημα, μπορεί να παραλύουν τα πόδια τους ενώ υπάρχει η περίπτωση να εμφανίζουν ακόμη και ψευδοκύηση, χωρίς οι γιατροί να μπορούν να εντοπίσουν κάποια φυσιολογική αιτία για την κλινική τους εικόνα. Εδώ ίσως χρειάζεται να προσθέσουμε και τους «κατά φαντασία ασθενείς» που μπορεί να είναι ακόμη μία περίπτωση μη κατάλληλης ερμηνείας των σημάτων που στέλνει το σώμα ενός ανθρώπου. Οι περιπτώσεις των ψυχοσωματικών διαταραχών μπορούν να μας διδάξουν για την συνολική προσέγγιση σε μία ασθένεια ή ζήτημα που αντιμετωπίζει ένα πρόσωπο και αναζητά υποστήριξη. Η ενασχόληση με μία τέτοια περίπτωση δεν είναι «χαμένος χρόνος», ενώ η παρακολούθηση της εξέλιξής της, μπορεί να είναι μία πολύτιμη εμπειρία για το άτομο που παρουσιάζει σωματοποίηση ψυχικών αντιδράσεων και ένα έναυσμα για θετικές αλλαγές στη ζωή του.
Τροφή για σκέψη: Έχει τύχει να νιώσετε αιφνίδιους πόνους ή άλλα «παράξενα» συμπτώματα τα οποία σας οδηγούν σε έναν γιατρό ο οποίος σας διαβεβαιώνει ότι «δεν έχετε τίποτα»; Συχνά το άγχος αναφέρεται σαν βασική αιτία ψυχοσωματικών προβλημάτων. Μπορείτε να σκεφτείτε πως το άγχος επηρεάζει τη ζωή σας και ποιες μπορεί να είναι οι άμεσες και έμμεσες επιπτώσεις του στην προσωπική, οικογενειακή και επαγγελματική σας ζωή;
Kradin, R.L. (2011). Psychosomatic disorders: the canalization of mind into matter. Analytical Psychology, 56, 37-55.
* Μπορείτε να αναζητήσετε τη συμβολή του Συμβουλευτικού Ψυχολόγου Δρ Χρήστου Μπιμπίτσου για ψυχολογικά ή προσωπικά ζητήματα που σας απασχολούν, μέσω του Κοινωνικού Οργανισμού “The Orange Bus (Το Πορτοκαλί Λεωφορείο)”, με έδρα την Έδεσσα (Φιλελλήνων 23, τηλ. 6944-252208, chrisbibitsos@yahoo.gr)
