Μας εκπλήσσει πάντα ευχάριστα ο ακούραστος Νίκος Γραίκος: ευρυμαθής λόγιος με στέρεες εικαστικές προτιμήσεις και επαρκή ιδεολογική σκευή, εραστής της βυζαντινής τέχνης, πολύτροπος δάσκαλος επί σαράντα χρόνια, ιστορικός της τέχνης και ειδικός σε ζητήματα εκκλησιαστικής ζωγραφικής (για την τέχνη των Ναζαρηνών ήταν άλλωστε και η άνω των χιλίων σελίδων διατριβή του), καθώς και μελετητής άοκνος της τοπικής ιστορίας.
Τελευταία του εργασία που τυπώθηκε σε έναν εξαίρετο δίγλωσσο τόμο είναι η οιονεί μονογραφία του για τα μοναστήρια της Πιερίας. Η μοναστηριακή ιστορία της Πιερίας παρουσιάζει και αυτή ιδιαίτερο ιστορικό και εκκλησιαστικό ενδιαφέρον για τον ευρύτερο κεντρομακεδονικό χώρο ενώ η ίδρυση των πρώτων μοναστηριακών ιδρυμάτων της Πιερίας ανάγεται στην πρωτοβυζαντινή περίοδο.
Σταύρος Ι. Αρβανιτόπουλος (επιμ.), Μοναστήρια της Κεντρικής Μακεδονίας: ιστορική εξέλιξη και θρησκευτική σημασία (The Μonasteries of Central Macedonia: historical evolution and religious significance), Αθήνα: Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας (Region of Central Macedonia), 2024.
Η ενασχόληση του Γραίκου με αυτήν την περίοδο δεν είναι βεβαίως τωρινή, έχει διάρκεια τουλάχιστον τριάντα χρόνων. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, που ο γνωστός αρχαιολόγος Χαράλαμπος Μπακιρτζής στην παρουσίαση των έργων της ενότητας «Εικονογραφημένα χειρόγραφα» (εκδόσεις Παρέμβαση, Κοζάνη 2001) εντόπισε με ευαισθησία το τι κομίζει ο Γραίκος στην τέχνη: «Όλος αυτός ο κόσμος του ζωγράφου: η ρευστότητα των πραγμάτων, το ναι και το όχι μαζί, οι επαναλήψεις και παραλλαγές του ιδίου πρωτοτύπου, η αγάπη για τη γλώσσα […] η αισιοδοξία της πνευματικής ζωής, η λεπτομέρεια της διάρκειας, αλλά και η τάση για μνημειακότητα και πολυτέλεια […] βρίσκει διέξοδο σε εκφραστικές διαφυγές, που εμπιστεύεται η βυζαντινή τέχνη στους εραστές της […]».
Η εκκλησιαστική ιστορία της Πιερίας έχει αφετηρία τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους. Όπως υποστηρίζει ο μελετητής με ευστοχία που αξίζει να προσεχτεί: «Σύμφωνα με την παράδοση, αλλά και τα ιστορικώς τεκμηριωμένα στοιχεία, ο απόστολος Παύλος διήλθε από την Πιερία διωκόμενος από τη Βέροια, με σκοπό να μεταβεί στην Αθήνα. Λίγο αργότερα, στα χρόνια του αυτοκράτορα Μαξιμιανού (286-305), μαρτύρησε ο άγιος Αλέξανδρος ο εν Πύδνη.
Η σημερινή Ιερά Μητρόπολη Κίτρους, Κατερίνης και Πλαταμώνος, η οποία καλύπτει τα όρια της Πιερίας, είναι από τις αρχαιότερες επισκοπές της Ορθόδοξης Χριστιανικής Εκκλησίας. Σύμφωνα με ιστορικές μαρτυρίες, η ίδρυσή της ανάγεται στον 5ο αι. και η σημερινή της μορφή προέκυψε από τη συνένωση των πάλαι ποτέ διαλαμψασών επισκοπών Πύδνης, Κίτρους, Κολινδρού, Πλαταμώνος, Πέτρας και Δίου. Η μοναστηριακή ιστορία της Πιερίας παρουσιάζει και αυτή ιδιαίτερο ιστορικό και εκκλησιαστικό ενδιαφέρον για τον ευρύτερο κεντρομακεδονικό χώρο. Η ίδρυση των πρώτων μοναστηριακών ιδρυμάτων της Πιερίας ανάγεται στην πρωτοβυζαντινή περίοδο.
Περιεχόμενα: Μονές βυζαντινών και μεταβυζαντινών χρόνων: Μονή Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω, Μονή Παναγίας Μακρυρράχης, Μονή Εισοδίων της Θεοτόκου Πέτρας, Μονή Αγίου Γεωργίου Ρητίνης, Μονή Αγίου Αθανασίου Κολινδρού, Μονή Προφήτου Ηλιού, Μονή Αγίου Γεωργίου Κορινού, Μονή Αγίας Τριάδος, Αταύτιστη μονή.
Σύγχρονες μονές: Μονή Οσίου Εφραίμ, Μονή Θεοπατόρων Ιωακείμ και Άννης. Μονές γνωστές από αρχαιολογικά κατάλοιπα και ιστορικές μαρτυρίες: Μεσαία Μηλιά, ναός Αγίου Γεωργίου, Λιτόχωρο, ναός Αγίας Σολομωνής».
Το καλοτυπωμένο βιβλίο εξέδωσε η Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας ενώ τον τόμο επιμελήθηκε ο Σταύρος Ι. Αρβανιτόπουλος. Ο Αρβανιτόπουλος σπούδασε Ιστορία και Αρχαιολογία στα Πανεπιστήμια Αθηνών και Birmingham, είναι Διδάκτωρ Βυζαντινής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και διδάσκει Αρχιτεκτονική της βυζαντινής περιόδου στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα του Ινστιτούτου Βυζαντινού Πολιτισμού του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου και Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Αρχαιολογία και Τέχνη στη Σχολή Ξεναγών Αθήνας. Στα ερευνητικά του ενδιαφέροντα περιλαμβάνονται η κοσμική αρχιτεκτονική του βυζαντινού κόσμου, η πολιτισμική όσμωση Λατίνων και Βυζαντινών, οι αλληλεπιδράσεις στην τέχνη Αράβων και Βυζαντινών, ο περιηγητισμός στον ελλαδικό χώρο, η μεταβυζαντινή κοσμική αρχιτεκτονική, η ιστορία και η αρχιτεκτονική στην πόλη των Αθηνών κατά το 19ο και το α’ ήμισυ του 20ού αι.
Μικροϊστορικά του Αντώνη Κάλφα
