Τα ξέρουμε από την εκκλησία και πιο συγκεκριμένα από την λειτουργία, εκεί όπου ο άρτος και ο οίνος προσφέρονται από τους πιστούς ώστε να τελεστεί το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας ή η τελετή της αρτοκλασίας. Πρόκειται για ένα είδος ευγνωμοσύνης και αφοσίωσης στο Θεό, μέσω της εθελοντικής προσφοράς. Ο προσφερόμενος άρτος και οίνος αποτελούν τα λεγόμενα «Τίμια Δώρα».
Γράφει ο Θόδωρος Δημητριάδης
Ο άρτος αυτός πριν από την Άλωση της Κωνσταντινούπολης είχε σχήμα τετράγωνο, ενώ στην περίοδο της τουρκοκρατίας καθιερώθηκε το στρογγυλό σχήμα του, που συμβολίζει μάλλον την κοιλιά της Παρθένου Μαρίας. Από παλαιότερες ακόμη εποχές αποτυπώνονταν στους άρτους αυτούς της προσφοράς με ειδική ξύλινη σφραγίδα διάφορα σχήματα και γράμματα, όπως π.χ. ΙΣ – ΧΣ, ΝΙ – ΚΑ (= ΙΗΣΟΥΣ ΧΡΙΣΤΟΣ ΝΙΚΑ). Ο άρτος αυτός κόβεται σε μικρά κομμάτια και μοιράζεται στο τέλος της λειτουργίας στους πιστούς, το λεγόμενο «αντίδωρο» (= εκ των Τιμίων Δώρων), αφού πρώτα ιερολογηθούν από τον ιερέα.
Το πρόσφορο το φέρνουν στην εκκλησία οι πιστοί κατά τον όρθρο, ενώ για την τέλεση της αρτοκλασίας απαιτούνται πέντε άρτοι, μεγαλύτεροι σε μέγεθος της προσφοράς, τοποθετημένοι σε μικρή τράπεζα προ της Ωραίας Πύλης, οι τέσσερις σταυροειδώς και ο πέμπτος στο μέσον υπεράνω αυτών φέροντας επτά κεριά. Οι άρτοι αυτοί συνοδεύονται από δύο μικρές φιάλες οίνου και ελαίου και σε αντίθεση με της προσφοράς φέρουν αρτοσφράγισμα. Η προσφορά του άρτου είναι ένας τρόπος να συμμετέχει κάποιος ουσιαστικά στη Θεία Λειτουργία στο μυστήριο της Θείας Κοινωνίας. Σύμφωνα με την παράδοση της Ορθόδοξης Εκκλησίας, το ψωμί και το κρασί μεταβάλλονται σε Σώμα και Αίμα Χριστού. Γι΄αυτό ο άρτος λέγεται αλλιώς και «λειτουργιά».
Συνήθως η λειτουργιά ζυμώνεται στο σπίτι με προσευχή και φροντίδα, καθώς ο προσωπικός μας κόπος είναι εκείνος που μετατρέπεται σε έκφραση αγάπης προς τον Θεό. Για να παρασκευάσεις το πρόσφορο στο σπίτι, θα πρέπει να έχεις ένα ταψί το οποίο θα χρησιμοποιείς αποκλειστικά για αυτό. Για να είναι ευδιάκριτα τα γράμματα και τα σχέδια θα πρέπει να πατήσεις με πίεση τη σφραγίδα, ώστε να εισχωρήσει βαθιά μέσα στο ζυμάρι. Τέλος, θα χρειαστείς μια λευκή πετσέτα για να τυλίξεις το πρόσφορο και να το μεταφέρεις στην εκκλησία.
Πρόσφορο κάνουν λαοί που έχουν θρήσκευμα την Ανατολική Ορθόδοξη Παράδοση. Τα ρωσικά ορθόδοξα μοναστήρια διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στη διατήρηση της παράδοσης του προσφόρου. Στη ρωσική ορθόδοξη παράδοση τα πρόσφορα είναι συνήθως μικρά, περίπου 60 χιλιοστά σε διάμετρο. Το σχήμα τους μπορεί να ποικίλει σε στρογγυλό, τετράγωνο ή ορθογώνιο. Διαφορετικές περιοχές στη Ρωσία έχουν τα δικά τους σχέδια σφραγίδας, για να αποτυπώσουν περίτεχνα σχέδια ή θρησκευτικά σύμβολα.
Στην Ουκρανία το πρόσφορο είναι οβάλ ή στρογγυλό. Κάποιες περιοχές της Ουκρανίας έχουν τις δικές τους συγκεκριμένες προσευχές ή ψαλμωδίες που απαγγέλλονται κατά την προετοιμασία του προσφόρου, αντανακλώντας τις τοπικές παραδόσεις και επιρροές.
Στη Σερβία υπάρχει βαθιά ευλάβεια για το πρόσφορο, ως το ψωμί που θα γίνει το Σώμα του Χριστού κατά τη διάρκεια της Θείας Λειτουργίας. Επιδεικνύεται μεγάλη προσοχή στην προετοιμασία του και θεωρείται ιερή προσφορά. Οι Σέρβοι ορθόδοξοι πιστοί συχνά ψήνουν την λειτουργιά στο σπίτι, ακολουθώντας παραδοσιακές συνταγές και μεθόδους που έχουν περάσει από γενιά σε γενιά. Επίσης, το σχήμα του προσφόρου στη Σερβία διαφέρει ανά περιοχή.
Το βουλγαρικό πρόσφορο παρασκευάζεται συνήθως από λευκό αλεύρι σίτου, νερό και μερικές φορές μαγιά. Η ζύμη προετοιμάζεται προσεκτικά, συχνά με συγκεκριμένες προσευχές και πλάθεται σε στρογγυλά ψωμιά. Τέλος, στη Ρουμανία υπάρχουν διαφοροποιήσεις στο μέγεθος και το πάχος της λειτουργιάς. Ακόμη, σε ορισμένες περιοχές χρησιμοποιούνται μοναδικές σφραγίδες για την αποτύπωση σχεδίων ή συμβόλων στην επιφάνεια της προσκομιδής. Αυτές οι σφραγίδες μπορεί να διαφέρουν μεταξύ μοναστηριών ή ακόμη και μεμονωμένων οικογενειών, προσθέτοντας μια προσωπική πινελιά στο πρόσφορο. Οι Ρουμάνοι αποκαλούν το πρόσφορο proscomidia (από το ελληνικό προσκομιδή).
Κατά την τέλεση της Θείας Λειτουργίας ο ιερεύς θα βγάλει, κατά την Προσκομιδή, το μέρος εκείνο πού θα γίνει το Τίμιο Σώμα τού Κυρίου, τον «Αμνό», αλλά και τις μερίδες της Θεοτόκου, των Αγίων και των δικών μας ονομάτων (ζώντων και κεκοιμημένων), που θα μνημονευθούν. Για να γίνει όμως το πρόσφορό μας ευπρόσδεκτο και από τον Κύριο, πρέπει να έχουμε καθαρότητα ψυχής και σώματος με νηστεία, προσευχή και εγκράτεια. Δεν μπορούμε να ζυμώνουμε πρόσφορα και να τα πηγαίνουμε να λειτουργηθούν και οι ίδιοι να μένουμε αμέτοχοι τού Μυστηρίου, ανεξομολόγητοι και ακοινώνητοι. Αυτός πού ζυμώνει οφείλει να φροντίσει και για τη δική του σωματική και ψυχική προετοιμασία. Δηλαδή να έχει χριστιανικό βίο.
Πριν αρχίσει το ζύμωμα να προσεύχεται, ζητώντας από τον Θεό να ευλογήσει το έργο του. Κατά τη διάρκεια επίσης τού ζυμώματος, ασκεί ιδιαίτερα, την προσευχή λέγοντας τούς χαιρετισμούς στην Παναγία ή παρακλήσεις, ή την Ευχή. Όλα αυτά είναι πολύ σημαντικό να συνοδεύουν την παρασκευή τού πρόσφορου, πού πρόκειται να χρησιμοποιηθεί για τον πιο ιερό σκοπό, να γίνει Σώμα Χριστού.
Ιδιαίτερα επίσης, πρέπει να προσέξουμε την προετοιμασία τού χώρου, στον οποίο θα παρασκευάσουμε το πρόσφορο. Φροντίζουμε, δηλαδή, να είναι πάντα καθαρός και τακτοποιημένος. Ανάβουμε καντήλι ή κερί και θυμιατό. Επίσης, τα σκεύη πού θα χρησιμοποιήσουμε για το σκοπό αυτό, να είναι καθαρά και να εξυπηρετούν μόνο την παρασκευή τού πρόσφορου και καμιά άλλη οικιακή ανάγκη. Το αλεύρι να είναι αρίστης ποιότητάς, ειδικά ξεχωρισμένο για τα πρόσφορα.
Η διαδικασία παρασκευής τού πρόσφορου
Αποβραδίς κοσκινίζουμε το αλεύρι, που θα είναι ανάλογο με το μέγεθος του πρόσφορου μας. Καλό είναι το σκληρό (κίτρινο), ή 1/4 άσπρο και 3/4 κίτρινο. Για ένα πρόσφορο χρειάζεται 700 γραμμ. αλεύρι, (να είναι λίγο μεγαλύτερο το πρόσφορό μας, ακόμα καλύτερα. Ο ιερέας θα βγάλει περισσότερο Αντίδωρο). Κατόπιν, αναπιάνουμε το προζύμι: Έχουμε κρατημένο από προηγούμενο ζύμωμα λίγο προζύμι, το οποίο διατηρούμε σε μέρος δροσερό ή στο ψυγείο, όταν ο καιρός είναι ζεστός. Ζεσταίνουμε λίγο νερό, τόσο όσο χρειάζεται για να γίνει χλιαρό. Το δοκιμάζουμε και με το χέρι μας. Δεν πρέπει να είναι καυτό, γιατί θα καεί το προζύμι και δεν θα γίνει.
Μέσα σ’ αυτό το χλιαρό νερό λιώνουμε τελείως το προζύμι να γίνει χυλός. Τέλος, προσθέτουμε αλεύρι, απ’ αυτό πού έχουμε κοσκινίσει για το ζύμωμα, ώστε να γίνει μία ζύμη πολύ-πολύ μαλακή. Σταυρώνουμε με το χέρι μας το προζύμι, το σκεπάζουμε με καθαρή πετσέτα και με κουβέρτα για να μην κρυώσει, και το αφήνουμε σέ χώρο ζεστό, για να γίνει . Την άλλη μέρα, πριν ζυμώσουμε, θα ανάψουμε κανδήλι ή κερί και θα θυμιάσουμε το χώρο με πολλή ευλάβεια και προσοχή. Ενώ δε τα χέρια θα δουλεύουν, το στόμα και ο νους θα προσεύχονται. Κατόπιν, ρίχνουμε μέσα σέ λεκάνη το αλεύρι, αφού κρατήσουμε προηγουμένως λίγο, για την περίπτωση που θα μάς χρειασθεί κατά τη διάρκεια τού ζυμώματος. Στο κέντρο τού αλευριού κάνουμε μία μικρή γουβίτσα και ρίχνουμε μέσα το προζύμι, το ανάλογο αλάτι (ένα κουταλάκι του γλυκού) και λίγο νερό, μόλις χλιαρό.
Αρχίζουμε μετά να ζυμώνουμε πρώτα πολύ καλά με τίς γροθιές μας, με δύναμη και γρήγορο ρυθμό περίπου 20΄. Δοκιμάζουμε τη ζύμη μας κόβοντάς την με ένα μαχαίρι. Να έχει μέσα φουσκάλες, δηλ. αέρα, θεωρείται καλά ζυμωμένη. Οι φουσκάλες όμως αυτές πρέπει να φύγουν στη συνέχεια με πολύ καλό πλάσιμο, έτσι ώστε, όταν κόψουμε, κατά τον ίδιο τρόπο, μετά το πλάσιμο, τη ζύμη να μην υπάρχει μέσα της ούτε η παραμικρή φουσκάλα. Κι αυτό γιατί, αργότερα, όταν το πρόσφορο ζεσταθεί στο φούρνο, ο αέρας θα προσπαθήσει να βγει επάνω και θα χαλάσει τη σφραγίδα.
Η ζύμη πρέπει να είναι σκληρή: να μπαίνει μέσα το δάχτυλο και να μην κολλάει. Να γίνει μαλακή, προσθέτουμε λίγο αλεύρι, από αυτό που κρατήσαμε. Να γίνει υπερβολικά σκληρή, βρέχουμε τα χέρια μας σε χλιαρό νερό και ξανατυπώνουμε, ώσπου να πετύχουμε το ποιούμενο αποτέλεσμα, δηλαδή, να γίνει λεία σαν μάρμαρο.
Το πλάσιμο
Πλάθουμε την ζύμη πολύ καλά σε καθαρή και λεία επιφάνεια, και με δύναμη την τρίβουμε, ώστε να πέσει και να μην μείνει μέσα της αέρας. Έτσι την αναμοχλεύουμε διαρκώς και, κυλώντας την και τρίβοντάς την, μέχρι να γίνει λεία σαν μάρμαρο. Όλα αυτά πρέπει να γίνουν σέ 10΄. Όταν τελειώσει το πλάσιμο, χαράζουμε το ζυμάρι με ένα μαχαίρι σταυροειδώς. Από το κέντρο τού σταυρού πού σχηματίστηκε, κρατάμε ένα μικρό κομμάτι, πού θα το χρησιμοποιήσουμε ως προζύμι στο επόμενο ζύμωμα. Μετά ξαναδουλεύουμε τη ζύμη παρά πολύ καλά, στρογγυλεύοντάς την σαν μπάλα και την γυρίζουμε από την όψη. Κατόπιν, παίρνουμε ένα ταψάκι διαμέτρου 18-20 εκ. το ζεσταίνουμε και το αλείφουμε με καθαρό κερί στον πάτο και στην γύρω όρθια επιφάνεια. Τα κάνουμε αυτά, για να μην κολλάει μετά το πρόσφορο. Το κερί μπορεί να παραμείνει και για το επόμενο πρόσφορο.
Δεν χρησιμοποιούμε ποτέ λάδι, βούτυρο κτλ. στη βάση τού ταψιού, γιατί αυτό καίγεται και μυρίζει το πρόσφορο.
Το σφράγισμα
Τοποθετούμε στο κέντρο τού ταψιού το πρόσφορο, με τη στιλπνή επιφάνεια πηρός τα πάνω. Παίρνουμε τη σφραγίδα, σταυρώνουμε με αυτή το πρόσφορο, και μετά την πατάμε με δύναμη, να μπει πολύ βαθιά μέσα στο ζυμάρι. Την τραβούμε πηρός τα πάνω με προσοχή και να τυχόν μείνουν ζυμαράκια πάνω της, τα καθαρίζουμε με επιμέλεια.
Σέ περίπτωση πού ζυμωθούν δύο πρόσφορα, μέχρι να πλάσουμε το δεύτερο, εκείνο πού έχει πλασθεί πρώτο πρέπει να μείνει σκεπασμένο με πετσέτα και νάιλον από πάνω, για να μην πιάσει το ζυμάρι κρούστα. Το ίδιο και στο σφράγισμα, μέχρι να σφραγισθεί και το δεύτερο πρόσφορο, το πρώτο πού έχει ήδη σφραγισθεί μένει σκεπασμένο.
Το φούσκωμα
Αφού, λοιπόν, σφραγίσουμε το πρόσφορο, σκεπάζουμε το ταψάκι με μία μεγαλύτερη και βαθιά λεκάνη, και από πάνω τοποθετούμε μία καθαρή πετσέτα και μία ζεστή κουβέρτα. Το αφήνουμε μετά να γίνει 1 ½ ώρα ή και περισσότερο, ανάλογα με την θερμοκρασία πού έχει ο χώρος. Καταλαβαίνουμε δε, ότι έγινε, να, πατώντας το με το δάχτυλο, σχηματίζεται στο ζυμάρι μία βούλα, και αμέσως, σαν ελαστικό, το ζυμάρι επανέρχεται στη θέση του ή μόλις το πρόσφορο πάει να σκάσει. Επίσης θεωρείται γινομένο όταν έχει διπλασιασθεί περίπου ο όγκος του. (Χρειάζεται προσοχή για να μην παραγίνει η ζύμη και ξινίσει).
Τρυπάμε στη συνέχεια μετά το πρόσφορο με ένα μακρύ και λεπτό ξυλάκι, φροντίζοντας αυτό να φθάσει βαθιά μέχρι το ταψί, ώστε να μπορεί να βγαίνει όλος ο αέρας. Προσοχή να μην τρυπήσουμε κοντά στον Αμνό, αλλά έξω, γύρω από τη σφραγίδα, στις άκρες τού σταυρού.
Το ψήσιμο
Έχουμε νωρίτερα ανάψει το φούρνο στους 250° (ανάλογα, βέβαια, με τον φούρνο), ώστε να είναι ήδη καυτός στην κανονική του θερμοκρασία, και βάζουμε μέσα το πρόσφορο και το αφήνουμε σ’ αυτή τη θερμοκρασία 15΄- 20΄ (μπορεί έως και 35΄, θα το παρακολουθούμε) να ροδίσει πολύ ελαφρά. Το σκεπάζουμε με χαρτοπετσέτα ή αλουμινόχαρτο, αν χρειασθεί, κατεβάζουμε το φούρνο στους 200° ή και στους 180, για 40΄ ή και 45΄ και το παρακολουθούμε.
Αφού περάσει περίπου 1 ½ ώρα, από τη στιγμή πού βάλαμε το πρόσφορο μέσα, κλείνουμε το φούρνο και βγάζουμε το πρόσφορο, το τοποθετούμε σέ καθαρή πετσέτα και το σκεπάζουμε με κουβέρτα, έως ότου κρυώσει καλά (χρειάζεται πολλές ώρες για να κρυώσει καλά). Για να ψηθεί καλά το πρόσφορο χρειάζεται συνολικά περίπου 1 ½ ώρα.
Το πρόσφορο πρέπει να είναι ζυμωμένο τουλάχιστον 24 ώρες πριν από την Προσκομιδή, για να είναι πολύ μαλακό και ο ιερεύς να μη δυσκολευτεί κατά τη μνημόνευση να βγάλει τίς μερίδες.
Πώς φτιάχνεται το προζύμι
Συνήθως, αφού ζυμώσουμε, κρατούμε προζύμι για την επομένη φορά. Μπορούμε να φτιάξουμε κι εμείς προζύμι γρήγορα και εύκολα. Σέ χλιαρό νερό «ίσα–ίσα να δέχεται το χέρι» (περίπου 35 βαθμούς) ρίχνουμε «μια χεριά» κοσκινισμένο αλεύρι. Το ανακατεύουμε ελαφρά, ώστε να γίνει παχύρρευστη μάζα. Το αφήνουμε ένα μερόνυχτο (σέ ζεστό μέρος και καλά σκεπασμένο) για «να γίνει», δηλαδή να ενεργοποιηθούν οι μύκητες. Όταν το προζύμι είναι έτοιμο, το «αναπιάνουμε» για ζύμωμα.
Το προζύμι συνήθως γίνεται μετά την εορτή τής Υψώσεως τού Τιμίου Σταυρού (14 Σεπτεμβρίου) ή μετά την Κυριακή τής Σταυροπροσκυνήσεως. Κι αυτό γιατί, με το βασιλικό ή τα σταυρολούλουδα, σταυρώνουμε πρώτα το νερό (αυτό πού θα δεχθεί το αλεύρι για να γίνει προζύμι), προσευχόμενοι και ψάλλοντας τα τροπάρια τής Ακολουθίας τού Τιμίου Σταυρού. Σέ άλλα μέρη, πάλι, συνηθίζεται να ευλογείται το πρόπλασμα τού προζυμιού (το νερό και το αλεύρι) στον Ιερό Ναό, κατά την Αγρυπνία τής εορτής τού Ευαγγελισμού της Υπεραγίας Θεοτόκου ή με την ευλογία των Αγίων Λειψάνων. Αυτό πού έχει σημασία δεν είναι ο χρόνος ή ο τόπος, αλλά η ευλογία των υλικών. Και γι’ αυτό ενδείκνυται να ερωτάται πάντα γι’ αυτό ο Πνευματικός ή ο ιερέας τής Ενορίας μας.
Πώς γίνεται το Ανάπιασμα
Βγάζουμε απ’ το ψυγείο το προζύμι, το αφήνουμε λίγη ώρα να ξεπαγώσει. Ετοιμάζουμε χλιαρό νερό «να δέχεται το χέρι» και διαλύουμε το προζύμι. Προσθέτουμε αλεύρι ανακατεύοντας μέχρι η ζύμη να γίνει πηκτός χυλός. Το σκεπάζουμε με καθαρή πετσέτα και το αφήνουμε περίπου 6 ώρες «να αναπαυτεί».
Τί χρειαζόμαστε για το πρόσφορο
1.-. Μία καλή ξυλόγλυπτη σφραγίδα.
2.-. Ένα. ταψάκι βαθύ με διάμετρο 18 ή 20 εκ.
3.-. Ένα κόσκινο για το αλεύρι.
4.-. Μία λεκάνη για το ζύμωμα.
5.-. Μία λεκάνη μικρή για το ανάπιασα τού προζυμιού.
6.-. Μία καθαρή, ει δυνατόν αχρησιμοποίητη, μεγάλη λινή πετσέτα.
7.-. Μία καθαρή, ει δυνατόν αχρησιμοποίητη, κουβέρτα.
8.-. Ένα πήλινο ή ανοξείδωτο μικρό δοχείο για να φυλάξουμε το προζύμι.
9.-. Καθαρό κερί για το ταψί.
Στην Αγία Προσκομιδή ο ιερέας εύχεται:
“Ο Θεός, ο Θεός ημών, ο τον ουράνιων άρτων, την τροφή τού παντός κόσμου, τον Κύριον ημών και Θεόν Ιησού Χριστών, εξαπόστειλας σωτήρα και λυτρωτή και ευεργέτη, ευλογούντα και αγιάζονται ημάς· αυτός ευλόγησον την πρόθεσίν ταύτην και πρόσεξέ αυτήν εις το υπερουράνιόν σου θυσιαστήριων· μνημόνευσον, ως αγαθός και φιλάνθρωπος, των προσενεγκόντων και δη οξύς προσήγαγαν και ημάς ακατάκτητους διαφύλαξον εν τη ιερουργία των θείων σου μυστηρίων. Ότι δεδόξασται το πάνσεπτον και μεγαλοπρεπές όνομά σου, τού Πατρός και τού Υιού και τού Αγίου Πνεύματος, νυν και αεί και εις τούς αιώνας των αιώνων. Αμήν.”
Το πρόσφορο είναι η μεγαλύτερη αμοιβή για το μικρό μας έργο. Η Χάρη τού Θεού είναι πάντα πλούσια και δεδομένη σέ κάθε προσφορά μας.
(πηγή: εκκλησιαστικά Χατζής 6-2-16)
Να και ένα σχετικό βίντεο:
