του Gideon Rachman (*)
του Gideon Rachman (*)
Ο ποιητής Ρόμπερτ Φροστ χαρακτήρισε κάποτε τον φιλελεύθερο ως έναν άνθρωπο με τόσο ευρείς ορίζοντες που δεν μπορεί να πάρει το μέρος του σε μια αντιπαράθεση. Είναι καιρός για τους φιλελεύθερους να εγκαταλείψουν αυτή την ανεκτικότητα και να ετοιμαστούν για τη μεγάλη μάχη.
Ο κόσμος μετά τον κορονοϊό δεν θα αποτελεί φιλόξενο περιβάλλον για τον φιλελευθερισμό. Οι παραδοσιακές ανησυχίες των φιλελευθέρων – προστασία της ιδιωτικότητας, περιορισμός της ισχύος του κράτους και υπεράσπιση των ατομικών δικαιωμάτων – θα παρακαμφθούν ως πολυτέλεια σε μια περίοδο που οι χώρες θα αγωνιστούν να ξαναβρούν την οικονομική τους ισχύ.
Η πανδημία ανάγκασε ήδη τους ανθρώπους να ανεχθούν μαζικές παραβιάσεις των ελευθεριών τους, όπως το δικαίωμα της εργασίας και της συνάθροισης. Η πλήρης αποκατάσταση αυτών των δικαιωμάτων θα χρειαστεί χρόνια. Στο μεταξύ, νέες μορφές επιτήρησης επιτρέπουν στις κυβερνήσεις να παρακολουθούν και να ελέγχουν τις κινήσεις των πολιτών τους. Τα μέτρα που υιοθετήθηκαν για τον έλεγχο της επιδημίας μπορεί να αποδειχθούν υπερβολικά χρήσιμα για να αποσυρθούν μετά το τέλος της κρίσης. Η οικονομική καταστροφή που προκάλεσε η Covid-19 έχει οδηγήσει όμως και σε μια επέκταση του κράτους που δεν θα αντιστραφεί σύντομα.
Αν το φιλελεύθερο δόγμα είχε εισέλθει στην κρίση με ευρεία λαϊκή στήριξη και κατανόηση, θα ήταν ευκολότερο να εξασφαλιστεί ο πρόσκαιρος χαρακτήρας αυτών των μέτρων. Αλλά συνέβη το αντίθετο. Ο φιλελευθερισμός πέρασε μια δύσκολη δεκαετία και η ίδια η λέξη «φιλελεύθερος» έχει αποκτήσει αρνητική χροιά τόσο για την εθνικιστική Δεξιά όσο και για τη ριζοσπαστική Αριστερά.
Υπάρχει αναμφισβήτητα μεγάλη σύγχυση για τον όρο «φιλελευθερισμός», που σημαίνει διαφορετικά πράγματα σε διαφορετικές χώρες. Στις Ηνωμένες Πολιτείες είναι συνώνυμο του αριστερού, στην Ευρώπη του δεξιού. Η ευρωπαϊκή Αριστερά αρέσκεται να χαρακτηρίζει τους φιλελεύθερους – ή, όπως προτιμά να τους αποκαλεί, νεοφιλελεύθερους – ως οπαδούς του ανάλγητου καπιταλισμού και των ανισοτήτων. Στο ίδιο σχήμα έχει καταφύγει η Αριστερά και στην Αμερική.
Υπάρχουν μερικά κοινά στοιχεία στην επιχειρηματολογία της λαϊκιστικής Δεξιάς και της ριζοσπαστικής Αριστεράς. Και οι δύο υποστηρίζουν ότι τα τελευταία 30 χρόνια οι φιλελεύθεροι έχουν δημιουργήσει ένα άνισο σύστημα που ευνοεί τις ελίτ. Η Δεξιά είναι οργισμένη με την παγκοσμιοποίηση και τη μετανάστευση. Η Αριστερά δίνει έμφαση στην ανισότητα και την ανασφάλεια.
Η τάση των φιλελευθέρων να βλέπουν την άλλη πλευρά με κάνει να δέχομαι ορισμένα σημεία της κριτικής των δύο πλευρών. Πράγματι, η μείωση του ρόλου του κράτους έχει συμβάλει στην αύξηση της οικονομικής ανασφάλειας στη Δύση. Πράγματι, πολλοί φιλελεύθεροι υποτίμησαν τις συνέπειες της παγκοσμιοποίησης.
Εκεί που έχουν άδικο οι επικριτές του φιλελευθερισμού είναι όταν υποστηρίζουν ότι αυτά τα λάθη είναι εγγενή σε αυτό το δόγμα. Ο φιλελευθερισμός είναι πράγματι ένας ολισθηρός όρος. Για μένα, όμως, η αφετηρία παραμένει αυτό που έγραψε ο Τζον Στιούαρτ Μιλ το 1859 στο «Περί Ελευθερίας»: «Ο μόνος σκοπός για τον οποίο μπορεί να ασκείται νομίμως εξουσία σε οποιοδήποτε μέλος μιας πολιτισμένης κοινωνίας, παρά τη θέλησή του, είναι για να αποτραπεί η πρόκληση κακού σε άλλους». Η αρχή αυτή είναι συμβατή με ένα προσωρινό lockdown λόγω πανδημίας και με άλλες πλευρές του σύγχρονου κράτους, όπως οι νόμοι για την υγεία και την ασφάλεια.
Δεν υπάρχει κάποιος λόγος αυτό το είδος του κλασικού φιλελευθερισμού να οδηγήσει σε μια χρηματοπιστωτική κρίση. Οι περισσότεροι φιλελεύθεροι δέχονται την ανάγκη ενός ενεργού κράτους που θα επιτρέπει στις αγορές να λειτουργούν. Ο “νεοφιλελευθερισμός” του Ρίγκαν και της Θάτσερ ήταν επιφυλακτικός απέναντι στην κρατική παρέμβαση τόσο για οικονομικούς όσο και για πολιτικούς λόγους. Ο Τόνι Μπλερ όμως υποστήριζε τις υψηλότερες δημόσιες δαπάνες και την αναδιανεμητική φορολογία.
Οι έλλογοι φιλελεύθεροι αντιλαμβάνονται ότι για να λειτουργούν τα δημοκρατικά εθνικά κράτη πρέπει τα δικαιώματα των υπηκόων να βρίσκονται σε υψηλότερη θέση από εκείνα των μη υπηκόων. Εκεί που διαφέρουν από τους ακροδεξιούς και τους ακροαριστερούς είναι στην έμφαση που δίνουν στα δικαιώματα του ατόμου. Αυτό σημαίνει ότι οι φιλελεύθεροι γνωρίζουν πως οι διεθνείς σχέσεις δεν αφορούν μόνο τη διαχείριση των σχέσεων μεταξύ κρατών, αλλά πρέπει να αναγνωρίζουν και τα δικαιώματα των ατόμων που ζουν σε αυτά τα κράτη.
Και κάτι ακόμη, που είχε επισημάνει ο Φροστ: οι φιλελεύθεροι δεν θέλουν την καταστροφή των εχθρών τους.
(*) Ο Γκίντεον Ράχμαν είναι αρθρογράφος τωνFinancial Times
(Πηγή: Finncial Times)