Η θλίψη στην τέχνη
Από τη Βιολέττα-Ειρήνη Κουτσομπού, MBPsS, (BA, MA, Dip.CounsPsy, MSc), Ψυχοθεραπεύτρια – Σύμβουλο – Καθηγήτρια Αγγλικής Φιλολογίας
«Η τέχνη είναι το υψηλότερο μέσο που βοηθάει τους ανθρώπους να πλησιάσουν ο ένας τον άλλον. Τίποτε δεν μας ενώνει καλύτερα από μια κοινή καλλιτεχνική συγκίνηση.»
Γιώργος Σεφέρης
Ο αγαπημένος μου καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης και ζωγράφος Γιώργος Πανουτσόπουλος, έλεγε ότι η τέχνη είναι η επαφή της αίσθησης και των συναισθημάτων του ανθρώπου για την φύση και τον κόσμο σε μια τροποποίηση προς το εξαίσιο ή το τραγικό και συνέχιζε λέγοντας πως ο καλλιτέχνης τροποποιεί, μεταμορφώνει το αντικείμενο που θέλει όπως ο ίδιος επιθυμεί. Συμπληρωματικά, θα μπορούσαμε να πούμε, ότι η τέχνη, λοιπόν, ικανοποιεί την πνευματική ανάγκη του ανθρώπου για ελευθερία, τον εξυψώνει σε πνευματικές σφαίρες, του ανοίγει νέους ορίζοντες, τον μορφώνει προκαλώντας του αισθητική συγκίνηση. Πάνω απ΄ όλα όμως, η τέχνη είναι επικοινωνία, είναι πέρα από τη γλώσσα, τη θρησκεία, τη φυλή, την κοινωνική τάξη και γι΄ αυτό το λόγο επηρεάζει κάθε ψυχή και φέρνει κοντά λαούς και πολιτισμούς.
Όπως είναι φυσικό, ο καλλιτέχνης δέχεται πνευματικά ερεθίσματα από την εποχή του και τα εκφράζει με το δικό του τρόπο. Η εποχή που ζει κάθε καλλιτέχνης του «δίνει» τους προβληματισμούς της και τα κίνητρα για να μπορέσει ο ίδιος να εκφραστεί. Την αρχή για κάθε έργο του την δίνει η εποχή και αυτός με τη σειρά του εμβαθύνει στον τρόπο ζωής μιας εποχής, προβληματίζει, ενεργοποιεί, εκφράζει το άγχος, την αγωνία της κοινωνίας που ζει. Όπως πολύ χαρακτηριστικά το τοποθετεί ο Σεφέρης «ο δεσμός του καλλιτέχνη με την εποχή του δεν είναι μόνο διανοητικός, ούτε συναισθηματικός, είναι καθαρά βιολογικός ομφάλιος λώρος […] ο μεγάλος καλλιτέχνης δεν είναι της εποχής του, είναι η εποχή του». Μέσω του καλλιτέχνη και γενικότερα μέσω της τέχνης ενός λαού, διεισδύουμε στην εποχή του, γνωρίζουμε τα προβλήματα, τον πλούτο, την παιδεία, την θρησκεία, τις προκαταλήψεις, τις κοινωνικές δομές. Ο Κάρολος Κουν (2000) έλεγε ότι: «Κάθε έργο τέχνης είναι, είτε το θέλει είτε όχι, μια προσωπική έκφραση του καλλιτέχνη. Ο καλλιτέχνης ζει και δέχεται τους ερεθισμούς γι’ αυτήν την έκφραση από το περιβάλλον του, και σήμερα με τα πλατιά μέσα ενημέρωσης και επικοινωνίας και από το διεθνή χώρο». Η τέχνη για τον καλλιτέχνη είναι τρόπος ζωής, καταφύγιο απ’ την καθημερινότητα, έκφραση του συναισθηματικού του κόσμου. Ο ίδιος διασώζει σημαντικά στοιχεία εποχής και τα αφήνει κληρονομιά στους μεταγενέστερους ώστε βλέποντας τα να μπορέσουν να κατανοήσουν τα γεγονότα. Ο ίδιος αφήνει το στίγμα του στην εποχή του, άρα ο καλλιτέχνης επηρεάζει και επηρεάζεται από την εποχή του.
Αν και η εμπειρία του θανάτου είναι καθολική, το πώς μια κοινωνία αντιλαμβάνεται το θάνατο, αναπόφευκτα επηρεάζει τον τρόπο έκφρασής της. Τόσο η τέχνη όσο και η θλίψη ορίζονται πολιτιστικά. Η έκφραση του πένθους είναι διαφορετική όταν βασίζεται όχι μόνο στις συνθήκες του θανάτου του αγαπημένου προσώπου, αλλά και ως αποτέλεσμα της δομής μιας κοινωνίας για τις κοινωνικές σχέσεις, τις πεποιθήσεις της για το θάνατο και τη μετά θάνατον ζωή, και τους κανόνες για την έκφραση του συναισθήματος (Klass and Goss, 1998). Ως εκ τούτου, η «κανονική» έκφραση της θλίψης είναι διαφορετική σε κάθε κοινωνία. Δεδομένου ότι η τέχνη είναι μόνο μια έκφανση της πολιτιστικής έκφρασης, υπάρχουν επίσης πολλές παραλλαγές για το πώς ο θάνατος παρουσιάζεται και εκφράζεται μέσω των εικαστικών τεχνών. Η τέχνη μπορεί να προσφέρει μια οπτική έκφραση της θλίψης μέσα σε ένα πολιτισμικό πλαίσιο.
Ένα ενδεικτικό χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η ζωγράφος Φρίντα Κάλο η οποία ήταν μόλις δεκαοκτώ ετών, όταν το λεωφορείο που επέβαινε συγκρούστηκε με ένα τραμ προκαλώντας ένα τραγικό ατύχημα. Μετά από μια εκτεταμένη παραμονή στο νοσοκομείο, η Κάλο ακινητοποιήθηκε στο σπίτι σε γύψο για εννέα μήνες. Σε μια προσπάθεια να την παρηγορήσoυν, οι γονείς της, της έδωσαν μια σειρά από χρώματα και ειδικό καβαλέτο για να χωρέσει το κρεβάτι της. Μετά από αυτό, τοποθέτησαν έναν καθρέφτη στον ουρανό του κρεβατιού, έτσι ώστε να μπορεί να χρησιμοποιήσει την αντανάκλασή της και τον εσώτερο προβληματισμό της ως πρότυπο για την εικόνα της και ως μέσο σχεδίασης (Burrus, 2008). Αντανακλώντας την εικόνα της κάτω από τον καθρέφτη, η καλλιτέχνης αναγκάστηκε να αντιμετωπίσει την εικόνα του εαυτού της, την ταυτότητά της και τη θνησιμότητα της σε καθημερινή βάση (Burrus 2008). Η Κάλο είχε να αντιμετωπίσει τον μακροπρόθεσμο πόνο που προέκυψε από το ατύχημα, καθώς και το συναισθηματικό πόνο της απώλειας αρκετών από τα μέλη της οικογένειας της κατά τη σύντομη διάρκεια της ζωής της. Στην πραγματικότητα, το σύνολο του έργου της Κάλο μπορεί να αναγνωστεί στο πλαίσιο της σωματικής, ψυχολογικής, συναισθηματικής ταλαιπωρίας. Η ίδια η καλλιτέχνης παρατήρησε: «Η ζωγραφική μου εμπεριέχει το μήνυμα του πόνου…η ζωγραφική ολοκληρώθηκε από τη ζωή» (Burrus, 2008). Η απεικόνιση των εργασιών της Κάλο ήταν στενά συνδεδεμένη με τη σωματική, συναισθηματική και ψυχολογική κατάστασή της. Παρά το σουρεαλιστικό στυλ της, η Κάλο επέμεινε ότι αυτό που ζωγράφιζε ήταν «μόνο η δική της πραγματικότητα» (Burrus, 2008). Οι γραφικές απεικονίσεις της Κάλο του θανάτου και της θλίψης προέρχονται από ένα πολιτιστικό υπόβαθρο που περιλαμβάνει επίσης το θάνατο ως «κυριολεκτική πραγματικότητα» της (Burrus, 2008). Συγγραφείς, διανοούμενοι και καλλιτέχνες από το Μεξικό συχνά προσωποποιούν τον θάνατο, προκειμένου να εκφράσουν την εξοικείωση με την παρουσία του. Η Μεξικανική κουλτούρα του παρελθόντος και του παρόντος είναι γεμάτη με έργα τέχνης που απευθύνονται ρητά στο θέμα του θανάτου. Πολλοί Μεξικάνοι θεωρούν ως κάτι «παιχνιδιάρικο» την οικειότητα με το θάνατο αλλά και παραδόξως ως ένα σημάδι του Μεξικού (Lomnitz, 2005). Ως Μεξικανή εθνικίστρια, η Κάλο ήταν γοητευμένη από τις ιδιαιτερότητες και τις εικόνες της κληρονομιάς της. Το έργο της Κάλο ήταν εμπνευσμένο από την τέχνη του Μεξικού, κληρονομιά της και καθοδηγείτο από την προσωπική εμπειρία του θανάτου και της απώλειας.
Ένας άλλος σημαντικός σύγχρονος καλλιτέχνης ο Motoi Yamamoto γεννήθηκε στην Onomichi, στη Χιροσίμα το 1966. Αφού έχασε την αδελφή του από καρκίνο του εγκεφάλου, το 1994, ο Yamamoto, δήλωσε, «Ήθελα να κάνω κάτι για να υπενθυμίσω τις αναμνήσεις της αδελφής μου» (Reynolds, 2012). Η χρήση του αλατιού από τον Γιαμαμότο είναι η πιο στενά συνδεδεμένη ιαπωνική παράδοση του πένθος, όπου συγκρίνει το αλάτι με τις στάχτες (Truitner, 2012) Το λευκό είναι το χρώμα τόσο της καθαρότητας όσο και της θλίψης στην ιαπωνική κουλτούρα (Truitner and Truitner, 2008; Sloan, 2012). Οι στάχτες είναι εξαιρετικά σημαντικές και συμβολικές για τους πενθούντες σε μια οικογένεια. Στην Ιαπωνία, το 99% των οικογενειών επιλέγουν να χρησιμοποιήσουν την αποτέφρωση, μία βουδιστική τελετουργική διαδικασία (Sitar, 2012). Η ιαπωνική κουλτούρα είναι ένα περίπλοκο μείγμα πολιτιστικών και θρησκευτικών πεποιθήσεων που διαδραματίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζεται ο θάνατος. Ο Yamamoto έχει κάνει μια ποικιλία σχεδίων εργασίας άλατος ως ένα τρόπο για να ενσαρκώσει ισχυρά και βαθιά τις μνήμες της αδελφής του. Σύμφωνα με τον Reynolds (2012), τα σχέδια του Yamamoto ποικίλλουν από τοποθεσία σε τοποθεσία, καθώς ο καλλιτέχνης προσαρμόζει κάθε εγκατάσταση στο συγκεκριμένο χώρο, με τις ιδιότητες των συγκεκριμένων σημάτων του αλατιού, και σε περιβαλλοντικούς παράγοντες όπως η υγρασία και ο αέρας. Τόσο η καλλιτεχνική διαδικασία του Yamamoto όσο και το προϊόν του αντανακλούν την πολιτιστική κατανόηση του για τον συνεχή κύκλο του θανάτου και της αναγέννησης.
Οι καλλιτεχνες ζουν, θρηνουν, και δημιουργουν μεσα σε κοινωνικες κατασκευες.
Το πένθος είναι μια καθολική εμπειρία μετά το θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου, αλλά η θλίψη και το πένθος δεν εκδηλώνονται το ίδιο σε όλους τους πολιτισμούς. Οι πεποιθήσεις ενός πολιτισμού, οι παραδόσεις και οι κανόνες επηρεάζουν την αντίληψη του θανάτου, τη δυνατότητα μιας μετά θάνατον ζωής, την εμπειρία της θλίψης, και τις εορτές ή την διαδικασία του πένθους. Η θλίψη εξωτερικεύεται και οπτικά συλλαμβάνεται μέσα από ένα πολιτιστικό φακό. Υπάρχουν καθολικές αλήθειες για την εμπειρία της απώλειας, αλλά υπάρχουν και πολιτιστικά πρότυπα που επηρεάζουν την έκφραση της θλίψης. Το πολιτιστικό πλαίσιο για το πένθος διαφέρει από πολιτισμό σε πολιτισμό και δεν είναι πάντα ευεργετικό για τους πενθούντες. Πιστεύω ότι η θλίψη και η τέχνη μπορούν και μας συνδέουν με αυτό που είναι ουσιαστικό για την ανθρώπινη εμπειρία της απώλειας.
