Η πτώση της Κωνσταντινούπολης σημαίνει τη στροφή από τον Μεσαίωνα στην Αναγέννηση. Είναι η εποχή που λίγο μετά ανακαλύπτεται η Αμερική. Αυτές οι δύο χρονολογίες, 1453 και 1492, συμπυκνώνουν αυτή τη στροφή. Με τη διαφορά ότι η Αναγέννηση, η οποία σημαίνει επιστροφή στο μεγαλείο το ελληνορωμαϊκό, γίνεται τώρα ερήμην των γεννητόρων της. Την ίδια, δηλαδή, περίοδο, υπό την Τουρκοκρατία, οι Έλληνες γνωρίζουν τον «μεσαίωνα», ενώ πριν δεν είχαν. Δύο γεγονότα θεωρεί καταστροφή ο Ελληνισμός: πρώτα, την Πτώση της Πόλης και αργότερα την καταστροφή της Σμύρνης και της Μικράς Ασίας. Είναι τα ορόσημα της νεοελληνικής ιστορίας.
Τα ελληνικά στη Δύση
Με την πτώση της Πόλης αλλάζει όλος ο πολιτισμός. Αυτό που θα λέγαμε ύφος και ήθος. Μπορεί ο Μωάμεθ να χρησιμοποιεί τα ελληνικά και να έχει την Κωνσταντία ως πρωτεύουσα αλλά όλη η αρχαία μεγαλοσύνη δεν υπάρχει εκείνη τη στιγμή, τουλάχιστον στην Πόλη. Οι φυγάδες διανοούμενοι, όπως ο Βησσαρίων και ο Γαζής, πηγαίνουν στην Ιταλία και εκεί συμβάλλουν στην Αναγέννηση. Βέβαια, μετέφεραν τη γνώση της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού διδάγματος, οπότε βοήθησαν στη δυτική Αναγέννηση, αλλά να μην υπερβάλλουμε και να μην ξεχνάμε ότι ήδη υπήρχαν ο Δάντης, ο Βοκάκιος, ο Φρα Αντζέλικο, ο Ντονατέλο κ.ά. Πάντως ήταν μια συνέπεια της Πτώσης ότι η ελληνική πολυμάθεια έγινε και δυτική χάρις ακριβώς και στους Έλληνες. Να θυμηθούμε ότι ο Βησσαρίων ο Τραπεζούντιος φεύγει με τα βιβλία του, τα οποία στη Βενετία συνιστούν την πρώτη μαγιά της περίφημης Μαρκιανής Βιβλιοθήκης.
Ο Κολόμβος και η Αμερική
Ο Αριστοτέλης γράφει στα «Μετεωρολογικά» του ότι πήγε στην Κύπρο και κοίταξε τον ουρανό. Είδε ότι οι αστερισμοί δεν βρίσκονταν στο ίδιο μέρος και κατάλαβε έτσι ότι η Γη είναι σφαίρα. Αν θέλεις να πας σε ένα μέρος από την Ανατολή μπορείς να πας και από τη Δύση και να το βρεις. Ο Κολόμβος εκείνη την εποχή βρισκόταν στα νησιά του Αιγαίου. Οπότε σίγουρα έχει τη μετάφραση των «Μετεωρολογικών» μαζί του. Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι όταν παίρνει τα πλοία για να βρει τις Ινδίες δεν μπορεί να πάει από την Ανατολή γιατί οι Τούρκοι έχουν κόψει τον δρόμο και πηγαίνει από τη Δύση σίγουρος ότι θα βρει τις Ινδίες, με τον τρόπο που δείχνει ο Αριστοτέλης. Πέφτει όμως πάνω στην Αμερική και νομίζει ότι έχει βρει τις Δυτικές Ινδίες. Οπότε κατά κάποιον τρόπο μια άλλη συνέπεια, παραδοξολογία βέβαια, αλλά αληθινή, είναι ότι η Αμερική ανακαλύπτεται εκείνη την εποχή λόγω του ότι ο δρόμος του μεταξιού στην Ανατολή είναι κομμένος από τους Τούρκους.
Επιρροές στους Οθωμανούς
Ο οθωμανικός πολιτισμός όχι μόνο κρατάει στοιχεία αλλά θεωρεί ότι είναι συνέχεια του βυζαντινού. Να μην ξεχνάμε ότι έχουμε αρχιτέκτονες, όπως τον Σινάν Πασά, οι οποίοι χτίζουν τεμένη κατά το αρχιτεκτονικό σχήμα των βυζαντινών παλαιολόγειων εκκλησιών. Η τουρκική διοίκηση χρωστάει τα πάντα στη βυζαντινή διοίκηση. Βεβαίως, είναι υπερβολή να λέμε ότι οι αρχαίοι συγγραφείς σώθηκαν από τους Αραβες. Οι Αραβες μετέφρασαν κυρίως Αριστοτέλη για λόγους διοικητικούς. Μετέφρασαν το «Όργανον». Αλλά πού είναι ο αραβικός Όμηρος; Πού είναι οι τραγικοί στην αραβική; Πού είναι η ελληνική ποίηση; Οι Οθωμανοί κρατάνε από τη δική τους συνέχεια τα αραβουργήματα, αλλά όλα τα πολιτιστικά στοιχεία που αφορούν την αρχιτεκτονική και τη διοίκηση είναι ακριβώς μια συνέχεια βυζαντινή.
Το όνομα
Η παρεξήγηση γύρω από το Βυζάντιο ήταν ότι οι ιστορικοί που άρχισαν να το ερευνούν ήταν Δυτικοί. Οταν άρχισαν να δημοσιεύουν κείμενα της εποχής αναφέρονταν στην αρχαία Ελλάδα. Οταν έφτασαν σε Ζωναράδες, Προκόπιους, Σκυλίτζηδες και τα λοιπά, αναρωτιόντουσαν τι είναι όλοι αυτοί. Σκέφτηκαν να πουν «Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία». Ηταν καθολικοί όμως καλόγεροι κι έτσι απέφυγαν το «ρωμαϊκή» γιατί θεωρούσαν ότι οι ίδιοι εκπροσωπούσαν τη Ρώμη, δεν ήταν αιρετικοί. Σκέφτηκαν μετά το «Βασίλειο Κωνσταντινούπολης». Ούτε όμως αυτό στάθηκε γιατί υπήρχε το Φραγκικό Βασίλειο, το οποίο έγινε το 1204 έως το 1261, οπότε ξαναπήραν οι Βυζαντινοί την Πόλη. Τότε κάποιος από τους μοναχούς είπε ότι η Κωνσταντινούπολη χτίστηκε στο παλαιό Βυζάντιο. Και πράγματι ονομάστηκε «Βυζάντιο», αλλά μόνο από τους Καθολικούς στη Γαλλία. Οι Αγγλοι μιλούσαν για «Ύστερη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία», οι Γερμανοί για «Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία». Μόνο όταν οι Έλληνες έκαναν λόγο για Βυζάντιο – και όχι για Ρωμιοσύνη – καθιερώθηκε το όνομα. Ξεχάστηκε αυτό που λέει ο Παλαμάς «και των ελάτων, μία η Ρωμιοσύνη» και αυτό που λέει το ποντιακό τραγούδι «η Ρωμανία (δηλαδή το όνομα του βυζαντινού εδάφους) κι αν πέρασεν ανθεί και φέρει κι άλλο». Και εκεί εγώ συμπληρώνω «θα είναι ακριβώς το αμάραντο μεγάλο».
Η «ανακάλυψη» του Βυζαντίου
Πολέμησα πολύ στη Γαλλία για να βρει το Βυζάντιο τη θέση που του αξίζει στην Ιστορία. Νομίζω ότι τα κατάφερα κατά κάποιον τρόπο γιατί οι φοιτητές μου στις 29 Μαΐου μού έστελναν συλλυπητήριο τηλεγράφημα. Έπειτα πρέπει να πούμε ότι αν κοιτάξεις πόσες εκθέσεις έχουν γίνει στην Αμερική, στη Γαλλία και παντού το δήθεν σκοταδιστικό Βυζάντιο έχει βρει τη θέση του. Είναι η βάση της πρώτης Αυτοκρατορίας της Ευρώπης. Γιατί η Ευρώπη είναι η αρχαία Ελλάδα, η νομοθεσία η ρωμαϊκή και η χριστιανική πίστη. Δηλαδή Αθήνα, Ρώμη, Ιερουσαλήμ. Ποιο είναι το κράτος, ποια είναι η αυτοκρατορία πού βασίστηκε και στα τρία αυτά; Ακριβώς το Βυζάντιο. Δεν είναι τίποτα άλλο παρά η συνέχεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας εξελληνισμένη και εκχριστιανισμένη. Άρα η πρώτη ευρωπαϊκή αυτοκρατορία είναι το Βυζάντιο. Αυτό το Βυζάντιο τώρα άρχισαν και το βλέπουν με άλλα μάτια και βλέπουν ότι και το πανεπιστήμιο ήταν δικό του και η μοντέρνα τέχνη είναι πολύ πιο κοντά στη βυζαντινή έκφρασή της παρά στην αναγεννησιακή. Όποτε βρίσκει το Βυζάντιο σιγά σιγά τη θέση του ως κορμός της ευρωπαϊκής μεγαλοσύνης.
