Γράφει ο Αθανάσιος Σαρδέλης
ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΗ ΚΑΙ ΚΑΤΕΣΤΗΜΕΝΟ
Αθανάσιος Σαρδέλης
Είναι προφανής στις μέρες μας η καθημερινή και έμπρακτη αμφισβήτηση αξιών και ιδανικών. Αμφισβήτηση που εκφράζεται από διάφορα κοινωνικά και πολιτιστικά κινήματα και φαινόμενα, αποτελώντας συνειδητή κοινωνική δράση, η οποία προσέφερε και μπορεί να προσφέρει πολλά στην κοινωνία, υπό τον όρο ότι θα εκδηλώνεται γόνιμα και δημιουργικά.
ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΗ: Πρόκειται για την αβεβαιότητα του πνεύματος απέναντι στην αλήθεια. Είναι συναίσθημα διανοητικό ή ψυχική κατάσταση που προκύπτει από τη χρήση και το βασάνισμα λογικών απόψεων που έχουν δημιουργηθεί με τη βοήθεια του νου. Κυμαίνεται σε μια οριακή κατάσταση ανάμεσα στην κατάφαση και την άρνηση. Ωστόσο η αμφισβήτηση εξελίσσεται σε βέβαιη άρνηση και αντίδραση απέναντι σε δεδομένα στοιχεία.
Η αμφισβήτηση ως κριτική, αντίλογος ή βάσανος της «απόδειξης» οδήγησε στη γενικότερη εξέλιξη της σκέψης και της επιστήμης και πρόβαλε πολλές απόψεις πάνω στο ίδιο αντικείμενο που αλληλοσυγκρούονται και αλληλοελέγχονται. Η ανάγκη λοιπόν της σύνθεσης και επιλογής των απόψεων και η προσπάθεια περιορισμού του ανασταλτικού ρόλου του συναισθηματισμού, του δογματισμού και της επιπόλαιας προσέγγισης των πραγμάτων είναι κυριότατα έργο της αμφισβήτησης. Οι πολλαπλές γνωστικές αναθεωρήσεις που ο άνθρωπος κάνει στην πορεία της εξέλιξής του δεν του επιτρέπουν ποτέ να ισχυρίζεται ότι αυτό που γνωρίζει είναι απόλυτα επιβεβαιωμένο και το μοναδικό που υπάρχει.
Έχουμε, λοιπόν, την ανάγκη ενός γόνιμου πνεύματος αμφισβήτησης, όχι μιας στείρας αμφισβήτησης που γίνεται αυτοσκοπός ή άκριτη απόρριψη κάθε παρελθοντικής αξίας, με αποτέλεσμα ν’ απορροφάται τελικά η ίδια από το κατεστημένο ενάντια στο οποίο πολεμά. Η συνεπής αμφισβήτηση, ως κίνημα αντικομφορμιστικό, επιχειρεί να κλονίσει και να σπάσει τα καθιερωμένα πρότυπα, να δημιουργήσει μια ζωή έξω από τα καλούπια του χθες, να πλάσει νέες μορφές περισσότερο ουσιαστικές, ώστε να προσαρμόζονται ευκολότερα στις νέες συνθήκες ζωής και να καθορίζουν νέες διαστάσεις στους θεσμούς και στις σχέσεις, που συνδέουν τα κοινωνικά μέλη μεταξύ τους, για να εξυπηρετούνται αυτά καλύτερα. Ίσως, βέβαια, πρέπει να τονιστεί ξανά ότι η αμφισβήτηση γίνεται αποτελεσματική όχι ως απόλυτη άρνηση, γιατί θα μετατρεπόταν σε επιβραδυντικό παράγοντα, που θα διαιωνίζει αυτό που προσπαθεί να εμποδίσει, την αντιλειτουργική, δηλαδή, δράση ορισμένων παραδεδομένων στοιχείων, υπονομεύοντας συγχρόνως και άλλες προοδευτικές προσπάθειες. Αντίθετα, πρέπει να λειτουργεί ως κίνημα που χαρακτηρίζεται από την καθαρότητα των στόχων και την αγαθή προαίρεση των μέσων.
ΚΑΤΕΣΤΗΜΕΝΟ: Ο όρος αυτός χρησιμοποιείται για να δηλώσει μια δεδομένη τάξη πραγμάτων που στηρίζεται σε μια δεδομένη επίσης ιδεολογία η οποία είναι κυρίαρχη και κατέχει την εξουσία στο χώρο της. Φυσικά η εξουσία αυτή μοιράζεται σ’ ένα σύνολο ανθρώπων οι οποίοι ενσαρκώνουν κάποιο ρόλο στα πλαίσια κάποιων θεσμών. Γενικά λοιπόν θα λέγαμε ότι το κατεστημένο ενσαρκώνεται στα πρόσωπα εκείνα που ασκούν την οικονομική, πολιτική και πνευματική εξουσία, αλλά και στις αντίστοιχες δομές με βάση τις οποίες λειτουργεί το σύνολο των ομάδων εξουσίας.
Τέλος, με την έννοια κατεστημένο εννοούμε ακόμη και το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων που παρουσιάζουν μια επιφανειακή ακινησία κι απ’ τις οποίες δύσκολα μπορεί κάποιος να παρεκκλίνει χωρίς κόστος.
Ο πολιτισμός δεν είναι μια αυτόματη πορεία προόδου άσχετη από την ανθρώπινη φράση. Είναι αντίθετα η προοδευτική πορεία του ανθρώπου αυτή που ορίζει τον πολιτισμό. Μια πορεία όπου η σκέψη αντιπαλεύει την αβουλία, η γνώση την άγνοια, το νέο το παλιό, η αντίθεση τη θέση. Τούτο σημαίνει ότι η αμφισβήτηση σαν κριτική στάση απέναντι στη ζωή είναι ο σημαντικότερος ίσως παράγοντας στον διαλεκτικό ρυθμό της πολιτισμικής πορείας. Αυτό και μόνο δείχνει την σπουδαιότητα της σ’ ένα κόσμο που αλλάζει διαρκώς ή που πρέπει να αλλάζει για να διατηρεί την ισορροπία του και ερμηνεύει, γιατί η αμφισβήτηση έπαψε στις μέρες μας, όχι μόνο να θεωρείται αμαρτία, αλλά και να εκδηλώνεται ως μια παρορμητική αντίδραση.
Έτσι σήμερα η αμφισβήτηση ξεκινάει από την άρνηση και την απόρριψη επιτηδευμένων και υποκριτικών σχημάτων στην εμφάνιση και την ομιλία φτάνοντας να γίνει φιλοσοφικός στοχασμός, πολιτικός λόγος, αλλά και λογοτεχνία και θέατρο και μουσική. Το σημαντικότερο όμως είναι ότι η αμφισβήτηση δεν είναι πλέον ατομικός τρόπος σκέψης και στάσης απέναντι στα πράγματα, αλλά βρήκε τη συλλογική της έκφραση μέσα από κινήματα κοινωνικά που προσπαθούν να αναστρέψουν ή και να ανατρέψουν το κακό σε διάφορα επίπεδα.
Τα οικολογικά κινήματα, τα ειρηνιστικά και τα φεμινιστικά αμφισβητούν πια δυναμικά το δικαίωμα των πολιτών και των κρατών να αποφασίζουν για τα αντίστοιχα ζητήματα ερήμην των ενδιαφερόμενων και αρθρώνουν το δικό τους λόγο, αλλά και διεκδικούν μερίδιο στην εξουσία για να τον κάνουν πράξη. Απόρροια της αμφισβήτησης θα μπορούσαν να θεωρηθούν και διεθνείς οργανισμοί που αγωνίζονται για τα ανθρώπινα δικαιώματα και αρνούνται στις κυβερνήσεις να αποφασίζουν μόνες τους τι είναι και πότε παραβιάζονται τα δικαιώματα και αρνούνται στις κυβερνήσεις να αποφασίζουν μόνες τους τι είναι και πότε παραβιάζονται τα δικαιώματα των ανθρώπων. Θα’ πρεπε τέλος να σημειώσουμε ότι η αμφισβήτηση εκφράζεται και μέσα από παθογενή ‘’κοινωνικά’’ κινήματα όπως ο χουλιγκανισμός και τρομοκρατία.
Όλα τούτα πιστοποιούν τη μεγάλη επίδραση και απήχηση που βρήκε η αμφισβήτηση σε μεγάλα στρώματα πληθυσμού και κυρίως στους νέους. Θα αποτιμήσουμε όμως καλύτερα τη σημασία της για την κοινωνία. Όταν αναζητήσουμε και ανακαλύψουμε την προσφορά της.
Οι αξίες και τα ιδανικά της μεταπολεμικής εποχής απέβλεπαν σ’ έναν κόσμο χωρίς βία , χωρίς πείνα και καταστροφές , σ’ έναν κόσμο δίκαιο, ειρηνικό και ανθρώπινο. Αντ’ αυτού όμως οδηγηθήκαμε σιγά-σιγά σε μια κοινωνία υλιστική και αντιανθρώπινη με άτομα αφιερωμένα σε έναν προσωπικό και μοναχικό αγώνα, μακριά και εναντίον του συνανθρώπου και της φύσης, σ’ έναν “bellum omnium contra omnes” , όπου η εξουσία προσπαθούσε να εξυπηρετήσει μικροσυμφέροντα σκεπάζοντας προβλήματα και αδικίες που θα την έβλαπταν. Ήταν αυτά τα παράλογα και τα προφανή αδιέξοδα που ώθησαν τους νέους κυρίως ανθρώπους στην αμφισβήτηση, η οποία μέσω των κινημάτων που την εκφράζουν, έφερε στην επιφάνεια και φέρνει προβλήματα και ζητήματα που μολονότι μας αφορούν άμεσα, έμεναν στην αφάνεια για διάφορους λόγους. Ευαισθητοποίησε και προβλημάτισε πολλούς ανθρώπους διαμορφώνοντας μια νέα στάση απέναντι στα πράγματα και καθιστώντας συνειδητό μεγάλο μέρος του κοινωνικού συνόλου. Δημιούργησε το αντίπαλο δέος στις δυνάμεις που διαχειρίζονται την εξουσία ώστε να μην μπορούν να αυθαιρετούν άφοβα και επικίνδυνα για την κοινωνία και την πολιτεία. Ανάγκασε τους μεγαλύτερους να ανοίξουν το δρόμο στους νεότερους ή έστω να τείνουν «ευήκοον ους» στους προβληματισμούς, τις ανησυχίες και τις αγωνίες τους, φέρνοντας στην επιφάνεια τα δικά τους ιδανικά και αξίες για τον κόσμο του αύριο, που θα είναι ο δικός τους κόσμος.
Δεν θα ήταν όμως σωστό να παραβλέψουμε το γεγονός ότι σε ορισμένες περιπτώσεις η αμφισβήτηση κατάντησε στείρα άρνηση, μιμητισμός και εναλλακτική μορφή κομφορμισμού. Αυτό οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η αμφισβήτηση δεν λειτουργεί πάντα θετικά.
Ο καιρός μας είναι εποχή της αμφισβήτησης. Αναζητάμε καθημερινά καταφύγιο σε νέες ιδέες, αναθεωρώντας τις παλιές και συνάμα προσπαθούμε να κατεδαφίσουμε όλες τις αξίες, που κάποτε στάθηκαν στήριγμα της ψυχής μας. Με τον τρόπο αυτό χρησιμοποιούμε ένα από τα μεγαλύτερα δικαιώματά μας, την αμφισβήτηση, μόνο για καταλυτικούς σκοπούς. Καθετί που έρχεται από το παρελθόν το διώχνουμε μακριά, προσπαθώντας να δείξουμε πως ήταν λαθεμένο. Ίσως γιατί αυτό μας μιλάει για την ανάγκη της ανθρωπιάς, ενώ εμείς ζούμε μέσα στην ανάγκη της… απανθρωπιάς. Έτσι απομακρυνόμαστε από τον κόσμο της λογικής και δυναμώνει η πνευματική σύγχυση.
Αθανάσιος Φ. Σαρδέλης
Φιλόλογος, Μ.Ed.