Οι δημογραφικές αλλαγές βρίσκονται στο επίκεντρο της νέας έκθεσης Transition Report 2025-2026 της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης (EBRD). Με τον συμβολικό τίτλο «Brave Old World», η πολυσέλιδη μελέτη φωτίζει τις επιπτώσεις της γήρανσης του πληθυσμού και της συνεχούς μείωσης των γεννήσεων στις οικονομίες που «γκριζάρουν», ανάμεσά τους και η Ελλάδα. Η EBRD προειδοποιεί ότι ο δημογραφικός μετασχηματισμός δημιουργεί νέες πιέσεις στις κοινωνίες, στην οικονομία αλλά και στην ίδια την πολιτική ισορροπία.
Από τον “Brave New World” στον “Brave Old World”
Η έκθεση παραλληλίζει τη σύγχρονη πραγματικότητα με το δυστοπικό μυθιστόρημα του Άλντους Χάξλεϊ «Brave New World», όπου η κοινωνία ελέγχει τις γεννήσεις για να περιορίσει τον υπερπληθυσμό. Σήμερα, έναν αιώνα μετά, η πρόκληση είναι η αντίστροφη: ο «Γενναίος Παλιός Κόσμος» της EBRD δεν φοβάται την υπερβολική αύξηση του πληθυσμού, αλλά την υπογονιμότητα και τη συρρίκνωση των νέων γενεών στις ανεπτυγμένες κοινωνίες.
Η πολιτική οικονομία του δημογραφικού
Η έκθεση αφιερώνει ειδικό κεφάλαιο στη σχέση δημογραφικών αλλαγών και πολιτικής. Ένα από τα πιο εντυπωσιακά ευρήματα είναι ότι, ενώ οι κοινωνίες γερνούν σταδιακά, οι ηγέτες τους γερνούν ακόμη πιο γρήγορα. Σε παγκόσμιο επίπεδο, ο μέσος όρος ηλικίας των κυβερνώντων είναι τα 60 έτη, ενώ ο μέσος ενήλικας είναι περίπου 41. Το ηλικιακό χάσμα είναι εντονότερο στις «νέες οικονομίες» και ειδικά στα αυταρχικά καθεστώτα της Αφρικής, όπου ο μέσος ηγέτης απέχει 26 χρόνια ηλικιακά από τους ψηφοφόρους του – από 19 χρόνια το 1960.
Η γήρανση των ηγετών και οι επιπτώσεις
Η EBRD σημειώνει ότι η γήρανση των ηγετών οφείλεται εν μέρει στο ότι οι ψηφοφόροι είναι επίσης μεγαλύτερης ηλικίας και προτιμούν πιο «ώριμους» εκπροσώπους. Στα αυταρχικά καθεστώτα, οι ηγέτες γερνούν επιπλέον επειδή οι θητείες τους είναι ολοένα και μακρύτερες. Στις αρχές του 20ού αιώνα, ένας «στιβαρός» ηγέτης έμενε στην εξουσία κατά μέσο όρο τέσσερα χρόνια, ενώ σήμερα η θητεία ενός δικτάτορα αγγίζει συνήθως τα δέκα.
Οι οικονομετρικές προβολές της EBRD δείχνουν ότι για κάθε χρόνο αύξησης της ηλικίας ενός αυταρχικού ηγέτη, ο ρυθμός ανάπτυξης της χώρας του μειώνεται κατά 0,12 ποσοστιαίες μονάδες. Παράλληλα, οι μακρύτερες θητείες συνδέονται με χαμηλότερη ανάπτυξη, υψηλότερο πληθωρισμό και επιδείνωση των θεσμών.
Οι νέοι υποεκπροσωπούνται
Η γήρανση των πολιτικών ηγετών μπορεί να οδηγήσει σε υπερβολική εκπροσώπηση των απόψεων των ηλικιωμένων ψηφοφόρων. Οι ηγέτες, σύμφωνα με την έκθεση, τείνουν να ανταποκρίνονται περισσότερο στις αξίες της δικής τους γενιάς παρά σε εκείνες του μέσου πολίτη. Έτσι, η επιθυμία για μεταρρυθμίσεις ή καινοτομίες συχνά μειώνεται.
Στις «γερασμένες» οικονομίες οι νεότεροι υποεκπροσωπούνται περισσότερο από ό,τι οι γυναίκες. Παγκοσμίως, ο μέσος ψηφοφόρος είναι 42 ετών, ενώ ο μέσος ενήλικας 40. Μικρή διαφορά ως νούμερο, μεγάλη σε πολιτικό βάρος, καθώς αποτυπώνει ότι πολλοί νέοι δεν έχουν ουσιαστική επιρροή στο ποιος κυβερνά.
Στις χώρες της EBRD, ο μέσος ψηφοφόρος είναι σήμερα 45 ετών και υπολογίζεται ότι έως το 2050 θα έχει φτάσει τα 50.
Η γεωγραφία της γήρανσης διαμορφώνει κάλπες και έδρες
Η υποεκπροσώπηση των νέων επιτείνεται από τις ανισότητες στη γεωγραφία της γήρανσης. Πολλές οικονομίες της EBRD μειώνονται πληθυσμιακά, αλλά η γήρανση είναι πιο έντονη σε αγροτικές και αραιοκατοικημένες περιοχές, οι οποίες διατηρούν συχνά περισσότερες έδρες από όσες αναλογούν στο πληθυσμιακό τους μέγεθος. Αντίθετα, τα αστικά κέντρα σταθεροποιούνται ή αυξάνονται λόγω μετανάστευσης.
Πώς το δημογραφικό επηρεάζει τις πολιτικές επιλογές
Η γήρανση του εκλογικού σώματος μετατοπίζει το πολιτικό ενδιαφέρον. Οι νεότεροι δίνουν βάρος στην εκπαίδευση, τη στέγαση και τις πολιτικές για το κλίμα· οι μεγαλύτεροι προτάσσουν συντάξεις, υγεία και άμυνα. Οι νέες κοινωνίες είναι πιο καινοτόμες αλλά και συχνά πιο οργισμένες, ενώ όσο μεγαλώνει ο μέσος ψηφοφόρος αυξάνεται ο σκεπτικισμός προς τη μετανάστευση, την περιβαλλοντική προστασία και την οικονομική ρίσκα.
Στοιχεία από τις ευρωπαϊκές εκλογές 1999–2021 αποκαλύπτουν ότι μόλις το 6,9% των ερωτηθέντων σε χώρες της EBRD στην ΕΕ συμφωνούν με την είσοδο μεταναστών διαφορετικής φυλής από την πλειοψηφία. Το 71% ζητά περισσότερα κονδύλια για συντάξεις, ενώ μόνο το 42% θεωρεί ότι τα οφέλη της τεχνητής νοημοσύνης υπερτερούν των κινδύνων.
Από την πυραμίδα στον κύλινδρο
Οι δημογραφικές αλλαγές μεταμορφώνουν την ηλικιακή δομή των κοινωνιών: οι κλασικές «ηλικιακές πυραμίδες» μοιάζουν πια περισσότερο με κυλίνδρους. Οι μεγαλύτερης ηλικίας πολίτες ψηφίζουν συχνότερα, άρα καθορίζουν δυσανάλογα τις πολιτικές αποφάσεις, ενώ οι νεότερες γενιές μικραίνουν και απομακρύνονται από την κάλπη.
Η EBRD προειδοποιεί ότι η αυξανόμενη πόλωση των απόψεων και η πίεση στις θεσμικές ισορροπίες μπορεί να καταστήσει τα πολιτικά συστήματα λιγότερο σταθερά και προβλέψιμα, ακόμη κι όταν οι μεταβολές στις προτιμήσεις φαίνονται μικρές.
Προκλήσεις και δρόμοι αντιμετώπισης
Η αντιμετώπιση των δημογραφικών προκλήσεων απαιτεί πολιτικές χωρίς αποκλεισμούς, έγκαιρες μεταρρυθμίσεις και διαφανή επικοινωνία. Κάθε κοινωνία καλείται να επιλέξει τα δικά της εργαλεία: από μεγαλύτερη αποδοχή της μετανάστευσης έως την παράταση του εργασιακού βίου ή την αξιοποίηση νέων τεχνολογιών. Μια σταδιακή εφαρμογή, με μηχανισμούς αντιστάθμισης, μπορεί να ενισχύσει την κοινωνική συνοχή και τη δημοσιονομική ανθεκτικότητα.
