Δεν πρόλαβε να δει την πατρίδα του ελεύθερη, όπως διακαώς ποθούσε, όμως έσπειρε το σπόρο της ελευθερίας απλόχερα και βλάστησε αυτός, μετά εικοσαετία περίπου.
Η αρχική έρευνα γύρω από τον βίο και το έργο του θέλησε να τον κατατάξει μεταξύ των επηρεασθέντων αποκλειστικά από τον δυτικό διαφωτισμό. Μάλιστα διαδόθηκαν πολλά ανιστόρητα, προκειμένου να στηρίξουν την προπαγάνδα, διότι περί προπαγάνδας επρόκειτο. Κομματική νεολαία έφερε κάποτε το όνομά του. Έντιμοι ιστορικοί του τόπου μας και συμπατριώτες του μεγάλου Ρήγα ερεύνησαν σε βάθος και έφεραν στο φως της δημοσιότητας το μεγάλο και πολύπλευρο έργο του. Η αλήθεια έλαμψε και τότε αποφάσισαν να τον θάψουν, καθώς δεν δικαίωνε τις ιδεοληψίες τους.
Ο Ρήγας, πληγωμένο παιδί της σκλαβιάς, που γεύθηκε ταπεινώσεις και προσβολές, καλλιέργησε από νεαρή ηλικία το όραμα να δει την πατρίδα του ελεύθερη. Έφυγε από την ιδιαίτερη πατρίδα του και ταξίδεψε, ταξίδεψε πολύ. Περιπλανήθηκε όπως ο Οδυσσέας, το σύμβολο του οικουμενικού ελληνισμού. Τότε ακόμη δεν είχε μορφωθεί η κακόμοιρη Ελλαδίτσα του σήμερα, στην οποία οι κρατούντες αρέσκονται να αυτοθαυμάζονται για το ανύπαρκτο κύρος της χώρας. Ο ελληνισμός εντός της οθωμανικής αυτοκρατορίας αλλά και ο άλλος της διασποράς έδειχνε τις μεγάλες δυνατότητες της φυλής. Οι κατακτητές είχαν απόλυτη την ανάγκη των εγγραμμάτων ομογενών μας, προκειμένου να διαπραγματεύονται με τους ισχυρούς της Δύσης. Σήμερα εμείς προβάλλουμε τους Φαναριώτες με ακραία απαξίωση, ωσάν να μη προσέφεραν τίποτε στο έθνος. Και όμως στους Φαναριώτες, ηγεμόνες της Βλαχίας βρήκε καταφύγιο ο Ρήγας. Και εκεί έδειξε τις πρώτες του αρετές. Κάποιοι εστίασαν την προσοχή τους στα πρωτόλειά του. Αλλά ο Δημοσθένης τόνισε την κρίση σύμφωνα με το τελευταίο εκβάν. Και αυτό ήταν ο μαρτυρικός θάνατος του Ρήγα.
Βεβαίως ο Ρήγας, ανήσυχο πνεύμα, μελέτησε το έργο πολλών συγγραφέων του καιρού του. Ήταν αναπόφευκτο να επηρεαστεί σε κάποια σημεία. Όμως τότε ο ελληνισμός, που έμεινε εδραίος στο όραμα της Ρωμιοσύνης, δεν ήταν παθητικός αποδέκτης κάθε καινοφάνειας και θλιβερός «παπαγάλος» διακηρύξεων, που στη συνέχεια αποδείχθηκαν κούφια λόγια. Ο ελληνισμός προσλάμβανε τις νέες ιδέες, τις επεξεργαζόταν στη βάση της παράδοσής του και τις εξωράιζε. Ο δυτικός διαφωτισμός πρότασσε το φυσικό δίκαιο, το ανύπαρκτο στη φύση, καθώς διαχρονικά δεσπόζει το δίκαιο των ισχυρών, που σήμερα είναι πιο καταπιεστικοί από τους ισχυρούς των βαρβαρικών αναστατώσεων! Ο Ρήγας στην «Επαναστατική προκήρυξη» τόνισε ότι το δίκαιο είναι «θεόθεν δοσμένο». Ή λοιπόν οι άνθρωποι θα ακολουθήσουν τις εντολές του Θεού της αγάπης, ώστε να συμβιώσουν αρμονικά, ή η ανθρώπινη κοινωνία θα μετατραπεί σε ζούγκλα αγρίων θηρίων αλληλοσπαρασσομένων.
Ο Ρήγας, ο σημαιοφόρος του ελληνικού διαφωτισμού, πίστευε στον Θεό! Όχι μόνο αυτός όλοι οι ομογενείς μας, που βίωσαν σε κοινωνίες, όπου ο αθεϊσμός επέλαυνε ως λαίλαπα. Ακόμη και ο άλλος σημαιοφόρος, ο Κοραής. Ουδείς είχε προσβληθεί από τη νόσο, καθώς η ορθόδοξη πίστη τους προφύλαξε, ενώ στάθηκαν ανήμπορα να προστατέψουν τους λαούς τα κακέκτυπα της δυτικής χριστιανοσύνης. Βέβαια σήμερα ήλθε, επί τέλους, και στη χώρα μας η μόδα της αθεΐας. Ήλθε επειδή εγκαταλείψαμε την παράδοσή μας και καταντήσαμε θλιβεροί αντιγραφείς δυτικών «προτύπων».
Ο Ρήγας από τη Βλαχία του ανθούντος ελληνισμού μετακινήθηκε στη Βιέννη, στην καρδιά της ολοκληρωτικής Δύσης, την πρωτεύουσα των απλήστων και άκρως καταπιεστικών Αψβούργων. Και εκεί ο ελληνισμός είχε δείξει τις αρετές, που σήμερα έχει απωλέσει πλήρως εντός των συνόρων. Η πρώτη γενιά, που μετακινήθηκε προς τη Μεσευρώπη, για να αποφύγει την τυραννία των Οθωμανών, έδειξε τις θαυμαστές ικανότητες στο εμπόριο. Ανέδειξε μεταγενέστερα τραπεζίτες, ένας από τους οποίους δάνειζε ακόμη και στον αυτοκράτορα. Ανέδειξε ευεργέτες της πατρίδας μας αλλά και του τόπου, όπου απέκτησαν την περιουσία τους. Ομογενείς μας κυριαρχούσαν, κατά τον 19ο αιώνα στη ναυσιπλοΐα στον Δούναβη. Κατά τις επόμενες γενιές ο ελληνισμός ανέδειξε πολλούς επιστήμονες. Η Βιέννη της τυραννίας είχε ακμάζουσα την ελληνική κοινότητα. Εκεί υπήρχαν ελληνικά τυπογραφεία και εκεί εκδιδόταν η πρώτη ελληνική εφημερίδα με τίτλο «ΕΦΗΜΕΡΙΣ» από τους αδελφούς Μάρκου Πούλιου από τη Σιάτιστα. Εκεί, δεκαετία περίπου μετά το μαρτύριο του Ρήγα, άρχισε να εκδίδεται το περιοδικό «Ο λόγιος Ερμής».
Τα ελληνικά τυπογραφεία ήταν απολύτως απαραίτητα, ώστε να αρχίσει ο Ρήγας το επαναστατικό του έργο, ευθύς μετά την στη Βιέννη εγκατάστασή του. Και άρχισε να τυπώνει υπό το άγρυπνο βλέμμα της αυστριακής αστυνομίας και να αποστέλλει στη σκλαβωμένη πατρίδα μας τον «Θούριο». Σημείωσε ο Φωριέλ, ο Γάλλος συλλέκτης δημοτικών μας ασμάτων. Δύο δεκαετίες, μετά το μαρτύριο του Ρήγα, σε χωριό της Μακεδονίας νεαρός εργαζόμενος σε πανδοχείο ζήτησε από ταξιδιώτη, που οδήγησε παράμερα, να του διαβάσει φυλλάδιο, που έκρυβε στον κόρφο του, καθώς ο ίδιος δεν γνώριζε γράμματα. Κατά την ανάγνωση αναλύθηκε σε κλάματα. Στην έκπληξη του ξένου και στο ερώτημα, αν το άκουγε για πρώτη φορά απάντησε αρνητικά. Πρόσθεσε ευθύς ότι κάθε φορά το άκουγε με την ίδια συγκίνηση. Έτσι ήρθε το ποθούμενο το 1821.
Με τον Ρήγα ενώθηκαν ψυχωμένοι πατριώτες από τη Δυτική Μακεδονία, κυρίως, από τα νησιά, από τη μεγαλόνησο Κύπρο. Ανάμεσά τους και κάποιοι Σέρβοι. Και το επαναστατικό έργο προχωρούσε. Και ο καιρός πλησίαζε. Κιβώτια με προκηρύξεις μεταφέρθηκαν από τη Βιέννη στην Τεργέστη, στην ακμάζουσα ελληνική παροικία, όπου είχε την έδρα του έμπορος συνεργάτης του Ρήγα. Συνέβη όμως η παραλαβή τους να γίνει από συνεταίρο του παραλήπτη. Δειλία ή ιδιοτέλεια, ο Θεός γνωρίζει, οδήγησε αυτόν στην αυστριακή αστυνομία, στην οποία κατήγγειλε τους επαναστάτες. Όταν κατέφθασε και ο Ρήγας, ευθύς συνελήφθη. Είχε επάνω του, σύμφωνα με το αρχείο της ανακριτικής αρχής αριθμό αντιτύπων της Καινής Διαθήκης! Ο Ρήγας, ο επαναστάτης, είχε σχέση με τον «σκοταδισμό», όπως χαρακτηρίζουν την Εκκλησία οι «διαφωτισμένοι» και διαδίδουν ψευδώς ότι ο πατριάρχης, ο Γρηγόριος Ε΄ ο εθνοϊερομάρτυρας τον αφόρισε χωρίς να προσθέτουν, τουλάχιστον, μεταθανατίως! Συνελήφθησαν και όλοι οι συνεργάτες του στη Βιέννη. Ακολούθησαν ανακρίσεις εξαντλητικές.
Αλλά γιατί η Αυστρία να θορυβηθεί από ετοιμαζόμενη επανάσταση λαού, με τον οποίο δεν συνόρευε; Επειδή ορεγόταν εκείνη να είναι η διάδοχος του «μεγάλου ασθενούς» στη Βαλκανική. Και έβλεπε ότι τα μεγαλύτερα εμπόδια στην πραγμάτωση του σχεδίου των απλήστων Αψβούργων ήταν πρώτα η Σερβία, η στενά δεμένη στο άρμα της Ρωσίας. Αυτό πληρώνει η ταλαίπωρη αυτή χώρα μέχρι σήμερα. Ήταν ακόμη η Ελλάδα, που θα ήταν επίσης μεγάλο εμπόδιο στην εξάπλωση της προς νότο. Δεν ήταν ο ανθελληνισμός της χώρας, όπως προβάλλεται άστοχα, που εκδηλώθηκε με σφοδρότητα όταν στη διπλωματική σκηνή κυριάρχησε ο Μέττερνιχ. Ήταν ωμά συμφέροντα, που υπαγόρευαν την εξωτερική πολιτική της Αυστρίας, όπως και κάθε άλλης ισχυρής χώρας. Για να φανεί ότι παρέχει εκδούλευση, παρέδωσε τους επαναστάτες στους Οθωμανούς. Και αυτοί τους απαγχόνισαν στο Βελιγράδι, κοντά στη συμβολή του Σάβου με τον Δούναβη. Οι Σέρβοι έστησαν ανδριάντα του Ρήγα στην πρωτεύουσά τους. Και εμείς στήσαμε τον ανδριάντα του στα προπύλαια του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου, σε υψηλό βάθρο, ώστε να μη φθάνουν οι βέβηλοι να τον αμαυρώσουν, όπως έπραξαν με τον ανδριάντα του Καποδίστρια. Βέβαια οι διερχόμενοι παρέρχονται αδιάφοροι και δεν σταματούν πλέον να ρίξουν βλέμμα. Και αν συνοδεύουν μικρά παιδιά, σπάνιο στη σύγχρονη Ελλάδα, δεν θα χάσουν χρόνο να τους μιλήσουν γι’ αυτούς που έχυσαν το αίμα τους, να ζούμε εμείς ελεύθεροι. Εμείς ξεπεράσαμε τους εθνοκεντρισμούς του παρελθόντος και οδεύουμε προς τον σχηματισμό της της παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας. Θα προλάβουμε ή η ιστορία θα μας διαγράψει;
«Μακρυγιάννης»
