Στην παρούσα εργασία, θα προσπαθήσουμε στο μέτρο του δυνατού να προσεγγίσουμε το θέμα: “Η μουσική φαντασία και η συμπαντική αρμονία στη φιλοσοφική σκέψη του Μίκη Θεοδωράκη”.
Εισαγωγή:
Κατά κύριο λόγο, η μελέτη μας στηρίζεται στα ακόλουθα συγγράμματα και συνεντεύξεις:
- 1. Παναγιώτης Δόικος, Ο Μίκης Θεοδωράκης και η θεωρία της συμπαντικής αρμονίας, εκδ. Παπαζήση 2022,
- 2. Παναγιώτης Δόικος, Η φιλοσοφική θεωρία του Μίκη Θεοδωράκη, https://theodorakism.blogspot.com/2022/04/blog-post_9.html,
- 3. Παναγιώτης Δόικος, Principia Formarum—οντολογία της στοχαστικής φαντασίας, εκδ. Ρώμη, 2017.
- 4. Μίκης Θεοδωράκης, Λόγου Χάριν, αρχείο ηχογραφημένου λόγου, Αθήνα 2006 και
- 5. Μίκης Θεοδωράκης- Κώστας Γουλιάμος, Στη διαλεκτική της αρμονίας, εκδ. Gutenberg, 2018.
Τα βασικά σημεία ανάπτυξης, είναι τα ακόλουθα:
α. Πως ο Έλληνας μουσικοσυνθέτης, επηρεασμένος από τις θεωρίες του Ηρακλείτου, του Αναξίμανδρου και των Πυθαγορείων, γαλουχημένος από τον πατέρα του σχετικά με τα ποιητικά και διδακτικά βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης (Εκκλησιαστής, Ψαλμοί του Δαυίδ, Ιώβ, κτλ), εμπνεόμενος από τη δημοτική, βυζαντινή μουσική και παράλληλα νοιώθοντας ένα δέος από την αρμονική κίνηση των αστεριών και των πλανητών, μπόρεσε με το αναλυτικό φιλοσοφικό και κριτικό του πνεύμα και τα συνέδεσε όλα αυτά, δίνοντάς μας, μια υπέροχη μουσική υπόσταση.
β. Πως ο Μίκης Θεοδωράκης με την ανάγκη του πάθους, του συναισθήματος και της στοχαστικής φαντασίας μπόρεσε να νοιώσει (αφομοιώσει) τους μουσικούς ήχους, τις ηχητικές δονήσεις του σύμπαντος και να μετασχηματίσει τη δυσαρμονία του χάους (τα διάφωνα) σε αρμονία της εξύψωσης (τα σύμφωνα).
γ. Κατά πόσο ή σε ποιο βαθμό, η θεωρία της Συμπαντικής Αρμονίας, μέσα από την συνύπαρξη του βιωματικού, του στοχαστικού και του οντολογικού χαρακτήρα, αποτελεί τη φιλοσοφία της μουσικής του Μίκη Θεοδωράκη.
Τέλος, η μελέτη μας περικλείεται με συμπεράσματα, όπου και εστιάζουμε και στα βασικά σημεία αυτής.
- Οι επιδράσεις του Μίκη Θεοδωράκη από τους Προσωκρατικούς φιλόσοφους, σχετικά τη θεωρία της Συμπαντικής Αρμονίας
Η θεωρία της Συμπαντικής Αρμονίας, για την οποία ο Μίκης Θεοδωράκης ασχολήθηκε από την πρώιμη ηλικία, βασίζεται στους Ηράκλειτο, Αναξίμανδρο και Πυθαγόρα.
Ο Ηράκλειτος κάνει λόγο για ένωση των αντιθέτων και παράγει την σύνθεση και την αρμονία. Ποτέ δεν αίρονται οι αντιθέσεις, για να φτάσει σε μια κατάσταση ηρεμίας και αρμονίας. Πράγματι θα ήταν αδιανόητο μια άρση των αντιθέσεων, διότι θα σήμαινε ίσα – ίσα την καταστροφή της αρμονίας ή την ανυπαρξία αυτού του αρμονικού γίγνεσθαι. Τα αντίθετα λοιπόν στοιχεία, είναι λειτουργικές όψεις μιας μόνιμης αρμονικής καταστάσεως σε διαρκή κίνηση. Έτσι πραγματώνεται η “καλλίστη αρμονία” ασταμάτητα και αφού μόνιμα συμβάλλουν σ' αυτά τα αντίθετα στοιχεία “το αντίξουν συμφέρον και εκ των διαφερόντων καλλίστην αρμονία”[1].
Κατά τον Ηράκλειτο δεν μπορεί κανείς να ξέρει την πραγματικότητα με την άμεση παρατήρηση, διότι οι μεταβολές είναι διαρκείς. Η “γνώση των φανερών”[2] εξαπατά τους ανθρώπους πολύ εύκολα, μια και τα φαινόμενα δεν πιστοποιούν άμεσα την εσωτερική δομή του γίγνεσθαι. Φαινόμενα της αδιάκοπης ροής και της “κάλλιστης αρμονίας” βρίσκονται στο ίδιο γίγνεσθαι, αλλά και οι περισσότεροι νομίζουν ότι ο εξωτερικός κόσμος των φαινομένων είναι η πραγματικότητα, ενώ αυτή έχει αρμονική δομή κρυμμένη και πάντοτε αμετάβλητη. Η κρυφή αρμονία είναι ανώτερη από τη φανερή[3]. Με άλλα λόγια, αντίθεση και αλλαγή βλέπουμε, ενώ στο βάθος υπάρχει μια κρυφή αρμονία και απαρασάλευτη ταυτότητα που δεν είναι εύκολο στον καθένα να την ξεχωρίσει και να πάει μάλιστα σ' όλο το βάθος. Αυτό έψαχνε διακαώς ο Μίκης Θεοδωράκης, την κρυφή αρμονία. Κατά τον ίδιο, η μουσική συνδυάζοντας τους ψηλούς ήχους, τους χαμηλούς, τους μείζονες και τους ελάσσονες, δημιουργείται και παράγεται μια μουσική αρμονία. Η ίδια η αρμονία, ως πάντοτε παρόν και ενεργούμενο αποτέλεσμα, είναι παλινδρομική. Αν βγάλει κανείς το στοιχείο τούτο δεν υπάρχει το αρμονικό γίγνεσθαι[4].
Είναι λοιπόν, κατά την έκφραση του Ηρακλείτου “παλίντροπος αρμονίη”, όπως συμβαίνει στο τόξο και στη λύρα “ου ξυνιάσιν όκως διαφερόμενον εωυτώ ομολογέει, παλίντροπος αρμονίη όκωσπερ τόξου και λύρης”[5]. Στην περίπτωση του τόξου, η παλίντροπος κίνηση έγκειται στην κίνηση των μερών, που σχετίζονται και μεταξύ τους και με τις προηγούμενες κινήσεις τους, όταν το τόξο είναι σε χρήση. Στην περίπτωση της λύρας, η παλίντροπος κίνηση ίσως είναι η κίνηση των παλλόμενων χορδών ή η ανοδική και καθοδική κίνηση της μελωδίας ή και τα δύο[6].
Σύμφωνα με τον Αναξίμανδρο, ο κόσμος προήλθε από μια αιώνια και αιωνίως κινούμενη, ποιοτικά και ποσοτικά απροσδιόριστη πρώτη ύλη, ενώ το άπειρον, μέσω μιας διαδικασίας διαδοχικών σταδίων. Στο πρώτο στάδιο ένα πεπερασμένο σπέρμα (γόνιμον) διαχωρίζεται από το άπειρον. Αναφέρεται ότι από γόνιμον προέκυψαν η θερμότητα και η ψυχρότητα, πιθανώς κατά μια έννοια αυτά τα αντίθετα περιέχονται ήδη στο άπειρον. Σ' ένα δεύτερο στάδιο το θερμό (φλόγα) και το ψυχρό (με τη μορφή ομίχλης ή υγρασίας) πράγματι διαχωρίζονται και η φλόγα αναπτύσσεται ως ένα είδος πύρινου φλοιού γύρω από το υγρό κέντρο, μέρος του οποίου στεγνώνει και γίνεται γη. Στο τρίτο στάδιο, η ένταση ανάμεσα στα αντίθετα “στοιχεία” γίνεται τόσο δυνατή, ώστε όλη η κατάσταση εκρηγνύεται[7].
Ο Πυθαγόρας αναφέρεται για τη σχέση νοητού και αισθητού, η οποία κατανοείται με τη δομική σειρά των αριθμητικών σχέσεων[8]. Ο κόσμος λοιπόν, τόσο ο αισθητός όσο και ο νοητός είναι μια αρμονία που στηρίζεται στις αριθμητικές αναλογίες. Άλλωστε η λέξη αριθμός θεωρείται ότι παράγεται από το ρήμα έρω που θα πει αρμόζω[9]. Κατά τον Πυθαγόρα, όποια αρμονία υπάρχει στο νοητό σύμπαν, η ίδια κατά “μίμηση” υπάρχει και στο αισθητό. Αρχή του νοητού σύμπαντος, είναι η μονάδα που βρίσκεται στην κορυφή. Αμέσως μετά και κάτω από τη μονάδα εκτείνεται, ως βάση θα λέγαμε, η δυάδα. Από τη μονάδα και τη δυάδα γίνονται οι αριθμοί, από τους αριθμούς τα σημεία και από τα σημεία οι γραμμές, από τις γραμμές τα επίπεδα, από τα επίπεδα τα στερεά σχήματα και από αυτά τα αισθητά σώματα. Τα αισθητά σώματα κάνουν το αισθητό σύμπαν, που αποτελείται από τέσσερα στοιχεία δηλ τη φωτιά, το νερό και τη γη. Έτσι το αισθητό σύμπαν, κατά “μίμηση” πάντοτε και όχι αυτοδύναμο, είναι δομημένο και συγκροτημένο με τις αριθμητικές αναλογίες του νοητού κόσμου, όπου πρώτη αρχή είναι η μονάδα, αλλά τελικά ακολουθούν και τρεις βασικές αρχές, η δυάδα, η τριάδα και η τετράδα που κάνουν τη λεγόμενη τετρακτύν. Με τον όρο τετρακτύς, οι πυθαγόρειοι εννοούσαν τους τέσσερις πρώτους αριθμούς και θεωρούσαν ότι το άθροισμά τους, το δέκα, είναι ο τελειότερος αριθμός (τετρακτύν δε αριθμόν τινα, ος εκ τεσσάρων των πρώτων αριθμών συγκείμενος τον τελειότατον απήρτιζεν, ώσπερ τον δέκα)[10]. Και καθώς ένα άλλο άκουσμα ορίζει την τετρακτύν ως την αρμονία με την οποία τραγουδούσαν οι Σειρήνες. Η αρμονία με την οποία τραγουδούσαν οι Σειρήνες ίσως συνιστά υπαινιγμό στην ελκυστική ιδέα ότι τα ουράνια σώματα με τις κινήσεις τους παράγουν μουσική, δηλ πρόκειται για την περίφημη “αρμονία των σφαιρών”[11].
Αξίζει να σημειωθεί, ότι η τρίτη αρχή που απαιτείται για την ερμηνεία του κόσμου αναπτύχθηκε από τον Πυθαγόρειο Φιλόλαο: “ἐπεὶ τοίνυν φαίνεται οὔτ ἐκ περαινόντων πάντων ἐόντα οὔτ ἐξ ἀπείρων πάντων”[12]. Επειδή τα περαίνοντα και τα άπειρα δεν είναι μεταξύ τους όμοια, πρέπει να παραμείνουν ενωμένα μέσω κάποιου δεσμού που να προσδιορίζει τον ειδικό τρόπο με τον οποίο συνδυάζονται, για να σχηματίσουν την κοσμική τάξη που βλέπουμε. Ο Φιλόλαος ονομάζει τον συνεκτικό δεσμό αρμονία και ο όρος αυτός παραπέμπει στην κεντρική σύλληψη του συστήματός του, τον αριθμό. Μια μορφή απείρου (το συνεχές της φωνής) συνδυάζεται με τα περαίνοντα (σημεία πάνω σε αυτό το συνεχές)[13].
Ο ίδιος Θεοδωράκης κάνει λόγο ότι ακούμε ή θεωρούμε ότι ακούμε – όπως τρόπω τινά αναφέρει και ο προσωκρατικός φιλόσοφος Πυθαγόρας – τη μουσική των πλανητών και των ουράνιων σωμάτων. Έτσι καταλήγει στη θεωρία της Συμπαντικής αρμονίας που αποτελεί, όπως ο ίδιος ομολογεί στο βιβλίο Λόγου Χάριν, ένα σφάλμα. Ο λόγος είναι ότι το συνέλαβε κατά την εφηβική ηλικία, διότι τότε ανακάλυψε τη θεωρία των Πυθαγορείων, καταλήγοντας στα ίδια συμπεράσματα, βασιζόμενος στη δική του εμπειρία γράφοντας μουσική. Σ' αυτό το σημείο, θα πρέπει να επισημανθεί ότι πριν τους Έλληνες οι ο λαός των Χαλδαίων της Μεσοποταμίας ανακάλυψαν τις τέσσερις πρωταρχικές διαστημικές συμφωνίες, οι οποίες συνέδεαν τις αρμονικές σχέσεις με τις τέσσερις εποχές, δηλ την άνοιξη, το θέρος, το χειμώνα και το φθινόπωρο[14].
Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, ο Μίκης Θεοδωράκης αναπτύσσει τη δική του θεωρία περί Συμπαντικής Αρμονίας, κατά την οποία τα πάντα προέρχονται από τον Συμπαντικό Κόσμο, διότι απώτερος σκοπός του ανθρώπου είναι να ανυψωθεί σε μια ανώτερη πνευματική σφαίρα και να προσεγγίσει τη Συμπαντική Αρμονία. Συνεπώς καταλήγει στα εξής: Αφενός η μουσική, η τέχνη και αφετέρου η θρησκεία συνθέτουν την Αρμονία, ενώ η βία, ο πόλεμος συντελούν το Χάος. Επομένως, βάση της δυαδικής σχέσης των αντιθέτων πορεύεται και ο κόσμος. Τα αντιθετικά στοιχεία της Αρμονίας και του Χάους, θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι ισοδυναμούν και αντιστοιχούν στις έννοιες καλό και κακό.
* Ιωάννης Βελιτσιάνος,
Διδάκτωρ Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
[PhD, Msc, Msc.]
Θεολόγος – Φιλόλογος
Η συνέχεια του άρθρου, θα δημοσιευτεί στις 29/11/2022
[1] H. Diels, Ηράκλειτος ΙΒ, 8.
[2] H. Diels, Ηράκλειτος ΙΒ, 91. “Ποταμώ γαρ ουκ έστιν εμβήναι δις τω αυτώ”.
[3] H. Diels, Ηράκλειτος Β, 54. “Αρμονίη αφανής φανερής κρείττων”.
[4] Μίκης Θεοδωράκης, Λόγου Χάριν, αρχείο ηχογραφημένου λόγου, Αθήνα 2006, σ. 36.
[5] H. Diels, Ηράκλειτος ΙΒ, 51.
[6] Edward Hussey , Ηράκλειτος, (Οι Προσωκρατικοί φιλόσοφοι), Συναγωγή συστατικών μελετημάτων, Αθήνα 2005, σσ. 160-161.
[7] Keimpe Algra, Οι απαρχές της κοσμολογίας, (Οι Προσωκρατικοί φιλόσοφοι), Συναγωγή συστατικών μελετημάτων, Αθήνα 2005, σ. 94.
[8] Αριστοτέλης, Μετά τα φυσικά Α, 987b.
[9] Βλ σχετικό λήμμα, Henry George Liddell & Robert Scott, όπως κυκλοφόρησε εκσυγχρονισμένο σε νεοελληνική μετάφραση το 2007 από τις εκδόσεις «Πελεκάνος» με τον τίτλο Επιτομή του Μεγάλου Λεξικού της Ελληνικής Γλώσσης.
[10] Ιάμβλιχος, Περί του Πυθαγορικού βίου 82.
[11] Carl A. Huffman, Η Πυθαγόρεια παράδοση, (Οι Προσωκρατικοί φιλόσοφοι), Συναγωγή συστατικών μελετημάτων, Αθήνα 2005, σσ. 131.
[12] Filoláos Fragmenta DK 44 B B 1 = Diogenés Laertios, Vitae philosophorum VIII, 85
[13] Carl A. Huffman, Η Πυθαγόρεια παράδοση, (Οι Προσωκρατικοί φιλόσοφοι), Συναγωγή συστατικών μελετημάτων, Αθήνα 2005, σσ. 139-140.
[14] Μίκης Θεοδωράκης, (2006), σ.34.